Των Tim Allen (LSE) και Melissa Parker (LSHTM)*
Οι προσπάθειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Ηνωμένων Εθνών να διαχειριστούν το πρόβλημα της πανδημίας του Ebola στην Αφρική φέρνει στην επιφάνεια τα χρόνια και δομικά προβλήματα των τοπικών δημόσιων αρχών καθώς και τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες στον έλεγχο και τη διάγνωση της νόσου. Η ερευνητική μας ομάδα στο LSE έχει μελετήσει διεξοδικά τα παραπάνω προβλήματα και τις συνέπειές τους.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας την περίοδο 2014/15 στη Δυτική Αφρική, οι δυσκολίες στην εφαρμογή των προγραμμάτων προστασίας του πληθυσμού ήταν πολύ σοβαρά και εμφανή σε όποιον ήθελε πραγματικά να ενσκήψει στο πρόβλημα. Μερικά βασικά στοιχεία αποδεικνύουν τα παραπάνω: τα χρήματα που δόθηκαν για τη διαχείριση του Ebola ήταν 150% περισσότερα από το σύνολο του κρατικού προϋπολογισμού και των τριών χωρών που επηρεάστηκαν περισσότερο από τον Ebola. Αυτό συνέβη πρωτίστως διότι οι χώρες της Δυτικής Αφρικής βρίσκονται γεωγραφικά κοντά στην Ευρώπη και ο πληθυσμός που είχε νοσήσει από τον ιό διατηρούσε στενούς δεσμούς με την Ευρώπη αλλά και την Αμερική. Υπήρχε συνεπώς έντονος προβληματισμός αναφορικά με τη διάδοση του Ebola στις πιο πλούσιες χώρες. Η διατήρηση της νόσου μέσα στα γεωγραφικά όρια στα οποία αρχικώς εμφανίστηκε καθώς και η προστασία από τον ιό του διεθνούς υγειονομικού προσωπικού καθόρισαν και τα βήματα στη διαχείριση του Ebola. Πραγματικά, τα τελευταία χρόνια ελήφθησαν πρωτοφανή μέτρα καθώς, σε αντίθεση με τις προηγούμενες πανδημίες του Ebola, η πανδημία στη Δυτική Αφρική θεωρήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη ως «εν δυνάμει απειλή για τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια».
Στη Sierra Leone, οι Βρετανικές αρχές πραγματοποίησαν μια δαπανηρή επιχείρηση που περιλάμβανε τη μεταφορά και εγκατάσταση μεγάλου αριθμού στρατιωτικών γιατρών και διοικητικού προσωπικού. Οι περισσότερες Βρετανικές δυνάμεις είχαν ως έδρα τα πολεμικά πλοία και διέμεναν κοντά στη στεριά. Οι υπόλοιπες δυνάμεις αναπτύχθηκαν στην ενδοχώρα και βοήθησαν στην υλοποίηση ενός μεγάλου κέντρου υποδοχής του νοσούντος πληθυσμού και διαχείρισης της νόσου στην περιοχή Kerrytown, στις παρυφές της πρωτεύουσας Freetown. Οι διαδικασίες εγκατάστασης του κέντρου ήταν τόσο χρονοβόρες που όταν ολοκληρώθηκε το έργο, η επιδημία ήταν ήδη σε ύφεση. Αξίζει να σημειωθεί ότι αρχικώς οι απόδημοι που ζούσαν στη Sierra δεχόντουσαν την υγειονομική φροντίδα σε διαφορετικό χώρο από τους πολίτες της Sierra Leone. Παρόλα αυτά, οι πολίτες που έφθαναν στο κέντρο διαχείρισης της νόσου ήταν ελάχιστοι. Οι φήμες οργίαζαν ότι μεταξύ άλλων οι στρατιώτες συγκέντρωναν μέρη από σώματα. Η κατάσταση επιδεινώθηκε επίσης και από το γεγονός πως οι μετανάστες που είχαν νοσήσει μεταφέρονταν πίσω στις πατρίδες τους.
Την ίδια στιγμή, στην ενδοχώρα, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα και άλλες ΜΚΟ σε συνεργασία με τους τοπικούς αξιωματούχους και το υγειονομικό προσωπικό, εργαζόντουσαν σκληρά στην πρώτη γραμμή μάχης εναντίον του Ebola. Μιλώντας με κάποιους από αυτούς ήταν εμφανές πως στα μέσα του 2014 η κατάσταση ήταν απελπιστική και η οδυνηρή πραγματικότητα εκείνη την περίοδο οδήγησε σε προβληματικές επιλογές. Είχε αποφασισθεί, επί παραδείγματι, ότι η ενδοφλέβια ενυδάτωση σε όσους είχαν νοσήσει ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη καθώς οι άνθρωποι που είχαν προσληφθεί από τον Ebola κατέφθαναν μαζικά στα υγειονομικά κέντρα (γύρω από την Bo και άλλες πόλεις) κατά δεκάδες επάνω σε ασθενοφόρα. Οι περισσότεροι ασθενείς πέθαιναν γρήγορα και προς αποφυγήν της διάδοσης της νόσου, θάβονταν παραβλέποντας όλα τα τοπικά έθιμα ταφής.
Οι ανεξάρτητες αξιολογήσεις για τα προγράμματα διαχείρισης του ιού Ebola υπήρξαν έντονα αρνητικές. Οι αξιολογήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ήταν επίσης επικριτικές και οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα, που αρχικώς θεώρησαν αναγκαία την ανάπτυξη των στρατιωτικών δυνάμεων, ανοιχτά αργότερα εξέφρασαν τις αμφιβολίες τους για την επιτυχία αυτού του εγχειρήματος. Συνολικά, έχει επικρατήσει η άποψη πως ούτε ο στρατός ούτε το υγειονομικό προσωπικό κατάφεραν να περιορίσουν γεωγραφικά τη νόσο – παρόλο που κατάφεραν να εντοπίσουν και να θεραπεύσουν και την τελευταία καταγεγραμμένη περίπτωση μόλυνσης από τον Ebola.
Επομένως, τι υπήρξε πραγματικά αποτελεσματικό στην τελική διαχείριση? Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Η σταδιακή ανοσία που απέκτησαν οι πολίτες απέναντι στο ιό, μπορεί να θεωρηθεί ως ένας από τους βασικούς παράγοντες καθώς και κάποιες συμπεριφορικές αλλαγές του πληθυσμού. Το τελευταίο μπορεί να ερμηνευθεί ποικιλότροπος και περιγράφεται ως το φαινόμενο της «κινητοποίησης της κοινότητας», σύμφωνα με το οποίο οι κοινωνικές αλλαγές προέρχονται από εξωγενείς παράγοντες. Το ζητούμενο όμως είναι τι ορίζουμε κάθε φορά ως «κοινότητα». Στη Sierra Leone, όπως και σε κάθε άλλο τόπο, οι κοινότητες δεν είναι ούτε ομοιογενείς ούτε συνεκτικές και έχουν αμφισβητούμενες ιεραρχίες. Εδώ επίσης, όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση, οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες αποτελούν νευραλγικό παράγοντα στη διαχείριση των γεγονότων.
Ο ρόλος των αγγλόφωνων τοπικών διοικητών αποτέλεσε «κλειδί» για την έκβαση του εγχειρήματος. Αυτές οι διοικήσεις συνδέονται άμεσα με τους «άγραφους νόμους» που κληροδοτήθηκαν από την περίοδο της Βρετανικής αποικιοκρατίας και στηρίχθηκαν από την Αγγλική κυβέρνηση μετά το πέρας του εμφύλιου πολέμου στη Sierra Leone. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, προσπάθησαν να προστατέψουν την ομαλή διαδικασία παροχής εξωτερικής βοήθειας και διασφάλισαν την καταγραφή των ανθρώπων που νόσησαν από τον ιό. Πράγματι, σε πολλές περιπτώσεις οι τοπικοί διοικητές λειτούργησαν βοηθητικά προς τη διαδικασία όμως συνολικά η εμπειρία από τη διοίκηση τους κατά την προσπάθεια ελέγχου την πανδημίας υπήρξε αρνητική. Η δική μας επιτόπια έρευνα έδειξε πως οι τοπικές διοικήσεις ανταποκρίθηκαν με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με την περιοχή. Υπήρξαν περιοχές όπου ήταν αποτελεσματικοί και περιοχές όπου δεν προήγαγαν την διαδικασία για τη διαχείριση του Ebola.
Στις περιπτώσεις όπου πραγματοποιήσαμε επιτόπια έρευνα (κυρίως στην περιοχή Ribbi Chiefdom), οι εκπλήξεις ήταν μεγάλες. Αρχικά διαπιστώσαμε πως ο αριθμός των ανθρώπων που είχαν προσβληθεί από τον ιό ήταν σημαντικά μεγαλύτερος από την επίσημη καταγραφή. Επιπλέον, στις περισσότερες περιπτώσεις η οικογένεια, όσων είχαν νοσήσει, τους φρόντιζε κρυφά. Οι πολίτες προσπαθούσαν να αποκρύψουν όσα περισσότερα περιστατικά μπορούσαν από τους τοπικούς διοικητές και αξιοποιούσαν πληροφορίες και οδηγίες από το ραδιόφωνο και από τους μορφωμένους φίλους και συγγενείς, ώστε να παράσχουν στους ανθρώπους τους την καλύτερη δυνατή φροντίδα με τη μέγιστη προστασία. Φρόντιζαν επίσης να θάψουν οι ίδιοι τους νεκρούς τους ακολουθώντας πιστά τα τοπικά ταφικά έθιμα. Η ενυδάτωση των νοσούντων γινόταν από το στόμα εντατικά και η πλειοψηφία όσων είχαν συμπτώματα της νόσου κατάφεραν αν επιβιώσουν. Οι άνθρωποι αυτοί είναι περήφανοι για τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίστηκαν την κατάσταση, για την αλληλοϋποστήριξη που επέδειξαν και για την «αντίστασή» τους στις επίσημες αρχές. Κατάφεραν με επιτυχία να αποτρέψουν την απομάκρυνση των αγαπημένων τους και τον θάνατο των τελευταίων μέσα σε ένα ανοίκειο περιβάλλον.
Ο αριθμός των ανθρώπων που δέχθηκαν μονάχα την φροντίδα των οικείων τους, μακριά από τις επίσημες αρχές, θα παραμείνει για πάντα άγνωστος. Πραγματικά, μπορούμε να κάνουμε μόνο γενικές υποθέσεις για τον ακριβή αριθμό των ανθρώπων που πέθαναν από τον Ebola στη Sierra Leone. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία από τα κέντρα διαχείρισης της νόσου καταγράφηκαν 3,955 θάνατοι. Αξίζει όμως να σημειωθεί πως οι κάτοικοι της Sierra Leone προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να αποφύγουν τα επίσημα κέντρα και τις περισσότερες φορές τα κατάφερναν. Η προσπάθεια να ελεγχθεί η εξάπλωση του Ebola απαιτούσε από τις οικογένειες των νοσούντων να υπερβούν το εσωτερικό σύστημα αξιών τους και σε πολλές περιπτώσεις να καταπατήσουν τα ήθη και έθιμα τους. Για πολλούς όμως αυτό δεν ήταν επιλογή.
Κοινωνικοοικονομικές ανισότητες δεν σημαίνει αυτομάτως και πλήρη αποδοχή των ιεραρχιών χωρίς καμία αντίσταση. Το αντίθετο μάλιστα. Οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες οδηγούν πολλές φορές σε απόρριψη των δημόσιων αρχών που συνδέονται με την πολιτική και σε αποδοχή των δημόσιων αρχών που σχετίζονται περισσότερο με το κοινωνικό σύστημα αξιών. Ιδιαίτερα, όταν οι κοινωνίες έχουν να αντιμετωπίσουν θέματα ζωής και θανάτου, είναι αναμενόμενο πως τα συστήματα που συνδέονται με την κοινωνική διαστρωμάτωση ανατρέπονται.
Η έλλειψη εμπιστοσύνης στις εξωγενείς δυνάμεις, το ιστορικό εκμετάλλευσης, οι μνήμες και οι εμπειρίες καταπίεσης καθώς και οι θεωρίες συνομωσίας ήταν μερικοί από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην μη αποτελεσματική διαχείριση ενός ιού θανατηφόρου. Όσοι προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα πραγματικά γεγονότα στην περιοχή δεν είναι συνήθως κυβερνητικοί αξιωματούχοι ή προσωπικό της διεθνούς βοήθειας εκτός και αν έχουν βαθιά γνώση των κοινωνικών δυναμικών που υπάρχουν στις τοπικές κοινωνίες και έχουν εργαστεί με σεβασμό προς αυτές. Προφανώς, όμως όλα τα παραπάνω δεν αποτέλεσαν μάθημα και συνάμα οδηγό για την τρέχουσα διαχείριση της πανδημίας Ebola στο ανατολικό τμήμα της Δημοκρατίας του Κογκό. Στο Κογκό σήμερα, σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία, η προσπάθεια ελέγχου του Ebola ξεδιπλώνεται με τρόπο επιθετικό, με ελιτίστικες διαδικασίες, με μειωμένα επικοινωνιακά μέσα και με διχαστικές στρατηγικές για την τοπική κοινωνία. Οι προσπάθειες ελέγχου της κατάστασης, της θεραπείας και του εμβολιασμού θα πρέπει να δομούνται γύρω από την ενίσχυση της συνεργασίας με τις υπάρχουσες τοπικές/κοινωνικές ιεραρχίες. Η πολιτική πραγματικότητα της περιοχής όμως θέτει σε μεγάλο κίνδυνο κάθε διαδικασία.
* Ο Tim Allen είναι Καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Τμήμα Διεθνούς Ανάπτυξης του London School of Economics και διευθυντής του Ινστιτούτου Firoz Lalji για την Αφρική. Η Melissa Parker είναι Καθηγήτρια Ιατρικής Ανθρωπολογίας στο London School of Hygiene & Tropical Medicine και μέλος ερευνητικών προγραμμάτων για την εξάπλωση και αντιμετώπιση ασθενειών σε χώρες της Αφρικής.
** Τo παραπάνω κείμενο αποτελεί μέρος του αφιερώματος του ΔΙΚΤΥΟΥ για την Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη «Ανακαλύπτοντας την Αφρική του 21ου αιώνα», με απόψεις ειδικών, προσωπικοτήτων κι επιστημόνων που σχετίζονται με την Αφρική και μας εισάγουν στον διάλογο για την νέα ανερχόμενη δύναμη παγκόσμιας κλίμακας που επηρεάζει άμεσα το μέλλον της Ελλάδας και της Ευρώπης.
Διαβάστε ακόμα:
- H στρατηγική πρόκληση της Αφρικής
- Δημοκρατία, ανάπτυξη και το μέλλον της Αφρικής
- Γιατί έχει σημασία η Αφρική για την Ευρώπη;
- Η Μεγάλη Πρόκληση: Οι σχέσεις Ευρωπαϊκής Ένωσης - Αφρικής
- Ο ρόλος της ΕΕ στη στήριξη των συστημάτων υγείας στην Αφρική
