Του Παύλου Ελευθεριάδη
Δεν νοείται δημοκρατία που να επιδιώκει να είναι «ανελεύθερη. Η ιδέα της αντιφιλελεύθερης δημοκρατίας - που υποστηρίζει ο Βίκτωρ Ορμπάν στην Ουγγαρία - είναι μία λογική αντίφαση. Η δημοκρατία δεν εξαντλείται μόνο σε εκλογές, ακόμα και αν είναι ελεύθερες και δίκαιες. Όσοι νομίζουν ότι η βούληση της πλειοψηφίας είναι δημοκρατική, ακόμα και όταν καταπατά τα δικαιώματα της μειοψηφίας, δεν καταλαβαίνουν ούτε την έννοια της δημοκρατίας, ούτε και την έννοια της ελευθερίας.
Αυτά είπε την προηγούμενη εβδομάδα η πρώην υποψήφια για την προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών, Χίλαρυ Κλίντον, στη σημαντική διάλεξή της στο Ινστιτούτο Μποναβέρο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Οξφόρδης, που είχα την τύχη να παρακολουθήσω (μπορείτε να την δείτε ολόκληρη εδώ).
Η ομιλία της δεν ήταν στενά πολιτική. Ήταν κυρίως ηθική και ιστορική. Το μήνυμά της ήταν νομίζω απόλυτα εύστοχο. Μίλησε όχι μόνο για την αξία της ελευθερίας, αλλά και για την στρατηγική της υπεράσπισής της, με βάση την εμπειρία της ως πρώην γερουσιαστή και πρώην υπουργού εξωτερικών. Στην ομιλία έκανε έκκληση στους ηγέτες του δυτικού κόσμου να μην θεωρήσουν ότι οι θεσμοί της ελευθερίας που έχουμε ζήσει τις τελευταίες δεκαετίες, θα είναι πάντα ασφαλείς. Οι κίνδυνοι για την δημοκρατία είναι υπαρκτοί.
Το μήνυμά της Χίλαρυ Κλίντον ήταν ξεκάθαρο: η δημοκρατία σήμερα κινδυνεύει από τον λαϊκισμό, που χρησιμοποιεί τα συναισθήματα των εκλογέων κατασκευάζοντας εχθρούς του λαού αλλά και από τα αντιδημοκρατικά καθεστώτα της Ρωσίας και της Κίνας που για δικούς τους λόγους υποστηρίζουν την δυσπιστία προς την δημοκρατία. Τα δύο αυτά καθεστώτα χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες πρώτον για να καταπιέσουν τους δικούς τους λαούς, αλλά και για να φέρουν εμπόδια στη δημοκρατία σε άλλες χώρες, ενισχύοντας την συνωμοσιολογία και τον λαϊκισμό. Η Κλίντον μίλησε ιδιαίτερα για τις προσπάθειες των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών να βλάψουν την εκστρατεία των Δημοκρατικών στις εκλογές του 2016 – που ίσως έδωσαν την νίκη στον Ντόναλντ Τραμπ – αλλά και στο βρετανικό δημοψήφισμα για την Ευρωπαική Ένωση.
Υπάρχουν πράγματι πάρα πολλά στοιχεία ότι η κυβέρνηση της Ρωσίας, είτε με τις μυστικές της υπηρεσίες ή με την μεσολάβηση ολιγαρχών που οφείλουν τον πλούτο τους στην εύνοια του Πούτιν, εργάζεται μεθοδικά για την υπονόμεση της ανοικτής κοινωνίας στη Δύση. Ο σκοπός της Ρωσίας είναι διπλός: πρώτον να βλάψει τους πολιτικούς και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις που στηρίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, ώστε να μειωθεί η κριτική ή οι κυρώσεις σε Ρώσους πολιτικούς και αξιωματούχους, αλλά και, δεύτερον, να βλάψει την Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε να πάψει να εξαπλώνεται το μήνυμα της δημοκρατίας στην ανατολική Ευρώπη.
Γι αυτό η Ρωσία ενισχύει και χρηματοδοτεί ακροδεξιά ή φασιστικά κόμματα και γι αυτό έχει δημιουργήσει ειδικούς μηχανισμούς διαδικτυακής προπαγάνδας, όπως δείχνουν τα εκτενή στοιχεία που συγκέντρωσε η έρευνα που διεξάγει ο ειδικός ανακριτής Ρομπερτ Μύλερ στις ΗΠΑ, ορισμένα από τα οποία δημοσιεύτηκαν πρόσφατα.
Αντίστοιχα, η Κίνα χρησιμοποιεί την τεχνολογία, είπε η Κλίντον, για να επιβάλλει λογοκρισία στο εγχώριο διαδίκτυο, κτίζοντας τείχη πέρα από τα οποία να μην μπορούν αν περάσουν οι κριτικές φωνές. Παράλληλα η Κίνα φτιάχνει ένα γιγαντιαίο σύστημα παρακολούθησης όλων των κατοίκων της χώρας με κάμερες που με τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης θα αναγωρίζουν τα πρόσωπα των περαστικών, και το οποίο θα βαθμολογεί όλους τους κατοίκους με βάση την συμπεριφορά τους. Η Κλίντον το αποκάλεσε τεχνολογικό «γκουλάγκ» (και ενώ έλεγε αυτά η κ. Κλίντον, εγώ θυμήθηκα ότι στην πρόσφατη ομιλία του στην Κίνα, ο κ. Κοτζιάς δεν αναφέρθηκε ούτε μια φορά στα ανθρώπινα δικαιώματα).
Ο κίνδυνος για τις ανοικτές κοινωνίες είναι συνεπώς προφανής. Εφόσον οι Δυτικές κοινωνίες έχουν απόλυτη ελευθερία της έκφρασης και ανοικτό διαδίκτυο, επιτρέπουν σε όλους να συμμετάσχουν στην δημόσια συζήτηση. Η συστηματική συμμετοχή όμως με ψεύτικους λογαριασμούς ή με διαδικτυακά τρολ από την Ρωσία και την Κίνα δημιουργεί ένα ψευδές περιβάλλον και διευκολύνει την παραπληροφόρηση. Η οργανωμένη προπαγάνδα των ανελεύθερων καθεστώτων μπορεί έτσι να κρύβεται και να διαδίδεται χωρίς εμπόδια.
Η Κλίντον κατέληξε την διάλεξή της κάνοντας τρεις προτάσεις. Πρώτον, οι δημοκρατίες πρέπει να συνεργάζονται. Δεύτερον, πρέπει να στηρίζουν πάντα και παντού τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τρίτον, οι δημοκρατίες πρέπει να καταφέρουν να πραγματοποιήσουν τις υποσχέσεις μιας καλύτερης ζωής για όλους, αφού ο λαϊκισμός συνδέεται με τις οικονομικές κρίσεις και την ανισότητα. Συνέδεσε τους στόχους αυτούς με τις παραδοσιακές επιδιώξεις της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, που υιοθετήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη πριν εβδομήντα χρόνια – από μια επιτροπή στην οποία προέδρευε μια άλλη πρώην «πρώτη κυρία» της Αμερικής, η Έληνορ Ρούσβελτ.
Αυτό νομίζω είναι το μήνυμα που πρέπει να ακουστεί και στην Ελλάδα. Πρέπει να συνεργαστούμε με τους συμμάχους μας στον δημοκρατικό κόσμο. Πρέπει να επιμένουμε για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Και πρέπει να μην ξεχνάμε την κοινωνική τους διάσταση. Η ελευθερία σήμερα δεν είναι κάτι που αφορά μόνον κάθε κράτος χωριστά, αλλά ούτε και είναι κάτι ξεχωριστό από την ισότητα και τις οικονομικές ευκαιρίες.
Ότι οι λαϊκιστές με τις αυταρχικές ή απλά δημαγωγικές μεθοδεύσεις τους εκμεταλλεύτηκαν την οικονομική κρίση και κέρδισαν την κυβέρνηση δεν είναι αποκλειστικά εσωτερικό μας θέμα. Αυτά που έγιναν στην Ελλάδα, με την προσωρινή επικράτηση του αντιευρωπαϊκού λαϊκισμού και της συνωμοσιολογίας, συνέβησαν και αλλού. Για να ξεπεράσουμε τα προβλήματα αυτά πρέπει να συντονίσουμε την προσπάθειά μας με τις άλλες δημοκρατίες της Ευρώπης. Οφείλουμε να επαναλάβουμε αφοσίωσή μας στις αρχές της οικουμενικότητας της ελευθερίας ιδίως στις σχέσεις μας με τις δικτατορίες αυτού του κόσμου. Οι δημοκρατικοί πολίτες της Ρωσίας, της Κίνας, της Τουρκίας χρειάζονται την αλληλεγγύη μας.
Αυτό συγκράτησα από την θαυμάσια αυτή διάλεξη. O αυταρχισμός θα κερδίσει αν δεχτούμε να συμβιβαστούμε με την ιδέα μιας «αντιφιλελεύθερης δημοκρατίας», επειδή δήθεν την θέλει η πλειοψηφία στην Ουγγαρία, την Ρωσία ή την Τουρκία, ή αν πιστέψουμε ότι η ελευθερία των άλλων δεν είναι δική μας δουλειά. Όπως όμως εξήγησε με με απλό και πειστικό τρόπο η έμπειρη πολιτικός, ο σημερινός αυταρχισμός δεν γνωρίζει σύνορα. Η ιδεολογία του ανελεύθερου πλειοψηφισμού, και η χρήση μοντέρνων τεχνολογιών προπαγάνδας για την παραπλάνηση των ψηφοφόρων, είναι σήμερα οι κυριότεροι εχθροί της ελευθερίας.
*Ο Παύλος Ελευθεριάδης είναι καθηγητής δημοσίου δικαίου στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και δικηγόρος στο Λονδίνο.
