Του Κυριάκου Αθανασιάδη
Η τετράτομη Ανθολογία Επιστημονικής Φαντασίας του Εξάντα είναι, και θα παραμείνει, το πιο σημαντικό και πιο πλήρες συλλογικό έργο του είδους που εκδόθηκε ή θα εκδοθεί ποτέ στη χώρα μας. Με πάνω από 4.000 σελίδες συνολικά, οι τέσσερις χρονολογικές ανθολογίες, που τρόπον τινά συμπληρώθηκαν αργότερα και από έξι θεματικές, ξεκίνησαν να εκδίδονται μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ουσιαστικά έγραψαν την ιστορία τής ΕΦ στα ελληνικά, υπό τη σοφή καθοδήγηση του σπουδαίου Βασίλη Καλλιπολίτη. Το πολύτιμο αυτό έργο επί πολλά χρόνια παρέμενε εκτός κυκλοφορίας, αν και ποτέ δεν σταμάτησε να διαβάζεται, μέχρι τη φροντισμένη επανέκδοσή του από τον Εξάντα πέρυσι — μία μεγάλη στιγμή για τη βιβλιογραφία μας. Φέτος, προ ενός μηνός περίπου, έγινε και κάτι που περιμέναμε πάρα πολύ καιρό: η συμπλήρωση της Ανθολογίας με έναν πέμπτο τόμο, που παίρνει τη σκυτάλη από το τετράτομο και την προεκτείνει μέχρι το (εμβληματικό για το είδος) 2000. Τη συνέχεια αυτή ανέλαβε ο έγκριτος μεταφραστής και ανθολόγος Χριστόδουλος Λιθαρής, ένας από τους ελάχιστους, σε τόσο υψηλό επίπεδο, ειδήμονες περί την ΕΦ στην Ελλάδα. Εξ ου και η χαρά μας που δέχτηκε να μιλήσει μαζί μας είναι μεγάλη. Τον ευχαριστούμε πολύ για τον χρόνο του. Και βεβαίως ευχαριστούμε όλους εσάς για τις κοινοποιήσεις αυτής της συνέντευξης.
— Είναι η ΕΦ το πιο πολιτικό λογοτεχνικό είδος;
Χριστόδουλος Λιθαρής: Να βάλω έναν αστερίσκο κατ' αρχάς. Η Επιστημονική Φαντασία είναι ένα λογοτεχνικό είδος, ένα genre, με χιλιάδες συγγραφείς και δεκάδες χιλιάδες έργα, διηγήματα, νουβέλες και μυθιστορήματα εδώ και έναν αιώνα ή πολλούς αιώνες, αναλόγως των τίτλων που θα συμπεριλάβουμε στον όρο ΕΦ. Μπορεί να προσφέρει τα πάντα, ένα πλήθος από θέσεις, αντιθέσεις και συνθέσεις, μας δίνει μια μαγική εικόνα από την οποία σαν ένα Τεστ Ρόρσαχ μπορούμε να αποστάξουμε μήνυμα και ουσία, που ταυτόχρονα να συνυπάρχουν με τα αντίθετά τους.
Υπό αυτό το πρίσμα λοιπόν, η ΕΦ αποδείχθηκε ιδανική για πολιτική θεωρητικολογία, προειδοποιητικά και καταγγελτικά κείμενα, υψιπετή πειράματα σκέψης. Ο βασικός μηχανισμός τού «What If», το «τι θα συνέβαινε αν», σημαίνει ότι η ΕΦ εξετάζει την εξέλιξη μιας κοινωνικής τάσης, μιας καινοτομίας, μιας επιστημονικής ή τεχνολογικής ανακάλυψης. Είναι σαν να βάζεις έναν καθρέφτη στο μέλλον που καθιστά πιο εμφανές το παρόν. Το ιδεατό φωτίζει το υπαρκτό και διευκολύνει τη σύγκριση, την ανάλυση και την κριτική. Ουτοπικά και δυστοπικά έργα του είδους όπως ο «Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος» του Huxley, το «1984» του Orwell, το «Swastika Night» (1937) της Katharine Burdekin, το «The Space Merchants» (1953, που θέτει ζητήματα οικολογίας, καταναλωτισμού, πολιτικής διαφθοράς και μαζικής πλύσης εγκεφάλου του εκλογικού σώματος) των F. Pohl και C.M. Kornbluth, θέτουν πολιτικά ζητήματα με τρόπο που δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς τα μελλοντολογικά και εικοτολογικά πρωτόκολλα της ΕΦ.
Ταυτοχρόνως, μεγάλο μέρος των κειμένων της ΕΦ αποδέχονταν αδιαμαρτύρητα και ίσως χωρίς επίγνωση τα δεδομένα του παρόντος τους, για να καταπιαστούν με αυτό που είναι η καρδιά τής ΕΦ: περιπέτειες στο διάστημα, ταξίδια στον χρόνο, επαφές με εξωγήινες φυλές, εξέλιξη του ανθρώπινου είδους σε συμπαντικές χρονικές κλίμακες. Είναι ο πλούσιος κόσμος των ιδεών που μόνο η ΕΦ μπορεί να προσφέρει, γιατί εκεί είναι η περιβόητη αίσθηση του θαυμαστού (sense of wonder) που χαρίζει η επιστημονική γνώση ως εργαλείο υπέρβασης της καθημερινότητας για την ανεύρεση μιας ανώτερης, σχεδόν μεταφυσικής αλήθειας. Όπως ένα αστυνομικό έργο έχει την απόλαυση των συμβάσεών του που είναι η έρευνα και η σύνθεση των στοιχείων για να βρεθεί ο δράστης, το ίδιο συμβαίνει με την ΕΦ, μόνο που εκεί οι συμβάσεις είναι η επιστημονική γνώση ως βάση για περιπέτεια, εξερεύνηση. Ο Wells στον «Πόλεμο των Κόσμων» μιλά ευθέως για τον ιμπεριαλισμό, ο Ασίμοφ στη «Γαλαξιακή Αυτοκρατορία» επικεντρώνει την πλοκή απλώς στις ασκήσεις λογικής που θα χρειαστεί η στήριξη της παραπαίουσας αυτοκρατορίας χωρίς subtext και αναστοχασμό. Και αποτελούν και τα δύο κομβικά και απολαυστικά έργα του είδους. Μερικές φορές δεν θέλεις να αλλάξεις τον κόσμο, απλώς θέλεις να δεις από κοντά τον Άλφα του Κενταύρου.
— Η ΕΦ μιλά για το μέλλον ή για το παρόν; Για άλλους τόπους, ή για εμάς εδώ;
Χ.Λ.: Έχει μιλήσει για το παρόν, το παρελθόν, το μέλλον, για παράλληλους κόσμους. Άλλοτε συνδέει τα κείμενά της ευθέως με τον δικό μας κόσμο, και άλλοτε απλώς απολαμβάνει τη δημιουργία κάνοντας πειράματα ιδεών. Και, όπως κάθε λογοτεχνία, έχει έναν ομφάλιο λώρο με την περίοδο στην οποία γράφεται, π.χ. με τη μεγάλη απουσία θετικών γυναικείων χαρακτήρων και μειονοτήτων στις αρχές της ιστορίας της.
— Πέραν αυτού που λέμε «απόλαυση της ανάγνωσης», γιατί να διαβάσει ΕΦ ένας ενήλικας που αγαπά μεν το διάβασμα αλλά δεν έχει εντρυφήσει καθόλου σ' αυτήν;
Χ.Λ.: Μια εμβληματική εικόνα που συγκεράζει την τέχνη και την επιστήμη είναι το εξώφυλλο του «Dark Side of the Moon» των Pink Floyd με το πρίσμα που αναλύει το λευκό φως στα χρώματα του φάσματος, από το διάσημο πείραμα του Νεύτωνα. Αποτυπώνει την έρευνα για τη γνώση, την απόλαυση που φέρνει η γνώση, και την ομορφιά που μπορούν να έχουν η οργανωμένη γνώση και η επιστήμη. Δείχνει το ανθρώπινο πνεύμα και τις υπερβάσεις για τις οποίες είναι ικανό, γιατί ο άνθρωπος είναι ικανός με τις δικές του δυνάμεις να ξεπεράσει τα όριά του για να ξαναγυρίσει στον εαυτό του ίσως σοφότερος. Η ΕΦ ως λογοτεχνικό σώμα είναι το ανάλογο αυτής της υπέρβασης. Με ψηφίδες τις ιδέες της που εκφράζει μέσα από τους χιλιάδες τίτλους της, συνθέτει αυτή τη γενικότερη εικόνα. (Και φυσικά διαβάζεται και για τους χαρακτήρες, την πλοκή, την ενδοσκόπηση, τον προβληματισμό, την κοινωνική σάτιρα, το χιούμορ, την περιπέτεια!)
— Πώς εξελίσσεται με το πέρασμα του χρόνου η ΕΦ; Σε ποιον από τους δύο όρους που τη συνθέτουν ρίχνει περισσότερο πλέον το βάρος;
Χ.Λ.: Στις αρχές της ύπαρξής της (ή της καταγραφής της ως ιδιαίτερο genre), ειδικά στις δεκαετίες του 1930 και 1940, υπήρχε μια αναγκαία και δικαιολογημένη εσωστρέφεια, καθώς ήταν η περίοδος που επεξεργαζόταν τις ιδέες της σε έναν εσωτερικό διάλογο που δεν είχε πάντα επαφή —με την έννοια της λογοτεχνικής επαφής— με τη mainstream λογοτεχνία. Η ανάπτυξή της στη συνέχεια της επέτρεψε να συνδυάσει το επιστημονικοφανταστικό στοιχείο με τη δημιουργική και συγγραφική ωρίμανση, παράλληλα με τη μεταπολεμική άνθηση της τέχνης, με συγγραφείς όπως ο J.G. Ballard, ο Robert Sheckley και ο Harlan Ellison να αποτελούν κατ' εξοχήν μοντέρνες φωνές. Οι κάποιες αφέλειες και οι (δυστυχώς συχνά) δισδιάστατοι χαρακτήρες είναι ευτυχώς παρελθόν, οι συγγραφείς έχουν γνώση τόσο της τέχνης όσο και της τεχνικής που απαιτεί η λογοτεχνία, και η ψυχογράφηση, η ώσμωση με το mainstream, η εμβάθυνση, έχουν καταλάβει το εργαστήριο και το πιλοτήριο.
— Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως ένας εμβριθής αναγνώστης τής ΕΦ έχει μία καλή, ίσως και εις βάθος, ιδέα για μία σειρά από πολύ σημαντικά θέματα που απασχολούν έναν ενημερωμένο πολίτη σήμερα;
Χ.Λ.: Ήδη από τη δεκαετία του 1930 ο εμβριθής αναγνώστης διάβαζε για την περιβαλλοντική μόλυνση, ενώ σε ένα διήγημα του Stanley Weinbaum ο συγγραφέας καταπιανόταν με μια περιβαλλοντική καταστροφή η οποία προκαλεί κλιματική αλλαγή στην Ευρώπη με αποτέλεσμα κλιματικούς πρόσφυγες και μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών. Η εξάπλωση των πυρηνικών όπλων, η ισορροπία του τρόμου, ο φεμινισμός, τα ζητήματα ταυτότητας φύλου, τα κοινωνικά δίκτυα, η καινούργια παγκόσμια τάξη, η καινούργια κοινωνική διαστρωμάτωση που φέρνει η βιομηχανική εξέλιξη και η μεταβιομηχανική εποχή, είναι θέματα που έχουν μπει στον διάλογο και στις σελίδες τής ΕΦ.
— Πράγματι, όλα τα θέματα που κυριαρχούν σήμερα στη δημόσια συζήτηση, ή μάλλον όλα τα σύγχρονα προβλήματα, έχουν αναλυθεί διεξοδικά στα βιβλία τής ΕΦ: από τη μετανάστευση, το Προσφυγικό θέμα και τον Άλλο (ως αντίπαλο, εχθρό ή απειλή), μέχρι τον υπερπληθυσμό, την Τεχνητή Νοημοσύνη και τα όριά της, τη Βιοηθική, τα Ανθρώπινα Δικαιώματα — νομίζω τα πάντα. Τι κερδίσαμε από όλο αυτό;
Χ.Λ.: Η ΕΦ έχει αποκληθεί «μυθολογία της βιομηχανικής εποχής». Η πεμπτουσία της είναι η αντίληψη ότι ζούμε σε έναν κόσμο που αλλάζει, που το χθες δεν θα είναι όμοιο με το σήμερα. Το genre γεννήθηκε στον απόηχο του Διαφωτισμού και σε μια εποχή διαρκών αλλαγών. Κι αυτή είναι η βασική ιδέα που προσφέρει: ότι οι αλλαγές είναι αναπόφευκτες, η εξέλιξη έχει συνέπειες, και ότι η γνώση είναι αναγκαία για να χειριστούμε σε κάποιον βαθμό αυτό τον θαυμαστό καινούργιο κόσμο. Κι εξακολουθεί να διατηρεί εν πολλοίς μια τεχνοφιλία και μια αισιόδοξη θεώρηση. Μέσα σ' όλα αυτά, κερδίσαμε την ιδέα ότι πρέπει να κάνουμε ερωτήσεις, και την πίστη πως σε ένα βαθμό μπορούμε ως homo sapiens να βρούμε τις απαντήσεις.
— Είναι η ΕΦ φιλοσοφία σε μορφή λογοτεχνίας; Ή μήπως κοινωνιολογία;
Χ.Λ.: Σε πολλά έργα της ΕΦ βρίσκουμε μεσσιανικές μορφές, τελεολογικές αναζητήσεις, θεόμορφους εξωγήινους, τεχνητές νοημοσύνες, εξερεύνηση της απειρίας του χρόνου και του χώρου, όχι μόνο σαν κουλ στοιχεία πλοκής αλλά και σαν επιτακτικά ερωτήματα. Ίσως να είναι τελικά πραγματεία μεταφυσικής σε πιο διαβαστερή μορφή.
— Είχαμε προειδοποιηθεί για το ελληνικό (αλλά και ευρωπαϊκό, και αμερικανικό) πολιτικό πρόβλημα, ίσως και για το ελληνικό (ευρωπαϊκό, αμερικανικό…) αδιέξοδο από την ΕΦ;
Χ.Λ.: Σίγουρα ναι, αλλά οι χρησμοί συνήθως είναι κατανοητοί μόνο κατόπιν εορτής!
— Εξακολουθεί να υφίσταται ένα είδος «στίγματος» για την ΕΦ; Το λέω σκεπτόμενος συγγραφείς που γράφουν σαφώς ΕΦ, χωρίς να το αναφέρουν καν στο βιογραφικό τους. Μιλούν για literary fiction.
Χ.Λ.: Νομίζω ότι υπάρχουν και μεταφραστές που προσπαθούν να μην πολυφαίνεται ότι έχουν ασχοληθεί και με το κακότυχο αυτό είδος! Πιστεύω πως ισχύει αλλά λιγότερο απ' όσο στο παρελθόν να θεωρείται γκέτο, ρετσινιά αυτό το genre. Πολλοί mainstream εκδότες εκδίδουν με καμάρι συγγραφείς που παλιά θα έβγαιναν μόνο από εξειδικευμένους εκδοτικούς οίκους. Ίσως σ' αυτό βοήθησε η επιτυχία τής ΕΦ υπό μορφή σειρών και ταινιών. Όταν βλέπεις το «Arrival», πολλές ταινίες της Μάρβελ, το «Game of Thrones», βλέπεις ότι υπάρχει σοβαρότητα και δημιουργικότητα στο φανταστικό και όχι μόνο σκέτο θέαμα.
— Μιλήστε μας για τον τόμο της Ανθολογίας ΕΦ που επιμεληθήκατε και μεταφράσατε.
Χ.Λ.: Είναι η Ανθολογία Επιστημονικής Φαντασίας του Εξάντα, Πέμπτος Τόμος, 1976-2000. Με 20 διηγήματα στον χώρο κυρίως της καθαρής ΕΦ.
Οι αρχικές ιστορικές Ανθολογίες του Εξάντα ήταν τα βιβλία που με καθόρισαν ως αναγνώστη και με έκαναν φαν τής ΕΦ. Ο Βασίλης Καλλιπολίτης ως υπεύθυνος είχε κάνει λαμπρές επιλογές συνδυάζοντας σημαντικούς και άγνωστους συγγραφείς και πλήθος από θέματα και τεχνοτροπίες και ιδέες. Ήταν μια άρτια επιλογή, ανεπανάληπτη. Όταν λοιπόν αποφασίστηκε η συνέχεια της σειράς, και μου πρότεινε η Μαρία Γυπαράκη (την οποία ευχαριστώ θερμά) να αναλάβω την επιλογή και τη μετάφραση των διηγημάτων για τον πέμπτο τόμο, για μένα ήταν σαν να κλείνει ένας κύκλος.
Σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι στη mainstream λογοτεχνία, η ΕΦ καλλιεργείται όχι μόνο στα μυθιστορήματα, αλλά και στα διηγήματα, όπου αναπτύσσονται οι ιδέες σε έναν διαρκή διάλογο που επηρεάζει τους συγγραφείς και προωθεί το είδος. Ήταν λοιπόν αναγκαία από πολλές απόψεις η συνέχιση της Ανθολογίας. Το χρονικό διάστημα που καλύπτει ήταν σχεδόν αυτονόητο, γιατί ο τέταρτος τόμος της χρονολογικής σειράς σταματούσε στο 1975, οπότε το 1976-2000 φάνταζε αναπόφευκτο και συμβολικό. Το βασικό κριτήριο ήταν να αποτυπώσει όσο το δυνατόν καλύτερα την εικόνα ενός πολύμορφου είδους (περιλαμβάνοντας κυβερνοπάνκ, transhumanism, κοινωνική σάτιρα, επιστημονικά παράδοξα, προχωρημένη επιστήμη, τελεολογικά οράματα, χιούμορ). Να φιλοξενήσει τους συγγραφείς που άφησαν τη σφραγίδα τους σ' αυτή τη χρονική περίοδο. Και, κυρίως, να είναι τα διηγήματα απολαυστικά από μόνα τους, χωρίς να χρειάζεται προηγούμενη επαφή με την ΕΦ για να γίνουν κατανοητά.
Ελπίζω με τα διηγήματα που φιλοξενεί και με συγγραφείς όπως οι Connie Willis, Eileen Gunn, Greg Egan, Bruce Sterling, η ανθολογία να είναι αντιπροσωπευτική γι' αυτό το πλούσιο και απολαυστικό είδος και να ικανοποιήσει τους αναγνώστες, τόσο τους φαν όσο και αυτούς που θα διαβάσουν για πρώτη φορά ΕΦ.
— Αγαπητέ κύριε Λιθαρή, σας ευχαριστώ θερμά!
