Της Αγγελικής Κώττη
Ο θάνατός τους ήταν βίαιος, πρόκειται δηλαδή για μια εκτέλεση με σημερινούς όρους. Μάλιστα, το έγκλημά τους θεωρήθηκε τόσο μεγάλο ώστε να ταφούν σιδηροδέσμιοι, κάπου στο 630 π.Χ. Ετσι βρέθηκαν χιλιετίες μετά, και τα σιδερένια δεσμά τους, τα οποία διατηρήθηκαν μαζί με τα οστά τους, οδήγησαν τους ανασκαφείς στο να τους ονομάσουν «Δεσμώτες». Πρόκειται για 79 άνδρες που βρέθηκαν θαμμένοι μαζί, τον Μάρτιο του 2016. Δεκαοκτώ ακόμη είχαν εντοπισθεί και πάλι θαμμένοι με δεσμά σε παρακείμενο ακίνητο, έναν αιώνα πριν, και συγκεκριμένα το 1915 από τον αρχαιολόγο Σ. Πελεκίδη. Τότε είχε σημειωθεί σάλος για το εύρημα, και πολλοί ήθελαν να πιστεύουν ότι επρόκειτο για δούλους που στασίασαν ή για πειρατές. Η Στέλλα Χρυσουλάκη, έφορος Πειραιώς και Νήσων, που ήταν επικεφαλής της σύγχρονής μας ανασκαφής, μιλά για νεαρούς που ενεπλάκησαν στις «στάσεις» οι οποίες ακολούθησαν το Κυλώνειον άγος.
Οι σκελετοί των ανθρώπων αυτών εντοπίσθηκαν στο Φαληρικό Δέλτα, όπου έγιναν οι ανασκαφές για το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Οι προηγούμενοι είχαν βρεθεί σε έργα στην παρακείμενη Λεωφόρο Συγγρού. Στο Φαληρικό Δέλτα κείται και το νεκροταφείο του Φαλήρου, με διαρκή κατοίκηση επί πολλούς αιώνες, στο οποίο βρισκόταν και ο κοινός τάφος. Δυστυχώς, τεράστιες αστοχίες έχουν προξενήσει βαρύτατες φθορές στο σκελετικό υλικό. Τα οστά των προγόνων έχουν μετατραπεί κατά ένα μέρος σε σκόνη και αυτό είναι εγκληματικό. Πρόκειται για τον δεύτερο θάνατο των «Δεσμωτών», και μάλιστα για την οριστική εξάλειψη της μνήμης τους, καθώς ακόμα και τα οστά τους γίνονται θρύψαλα. Και δυστυχώς, πρόκειται για ένα τέλος εξαρχής προδιαγεγραμμένο.
Το 1915 και το 2016
Πριν δούμε τα αίτια της καταστροφής, ας θυμίσουμε την ιστορία τους: Η συγκεκριμένη ανασκαφή θεωρείται από τους αρχαιολόγους μάρτυρας μιας ιστορικής εποχής εναλλαγών στην εξουσία, ενίοτε και αιματηρών. Πρόκειται για πολυάνδριο, του οποίου οι νεκροί ήταν στην πλειονότητά τους ήταν νεαρά άτομα, αν και ανάμεσά τους υπάρχουν και κάποια μικρότερης ηλικίας, σχεδόν παιδιά όπως έχει πει η ανασκαφέας Στέλλα Χρυσουλάκη, από 12 έως 15 ετών. Οι 79 νεκροί είναι θαμμένοι σε τρία ορύγματα και αλυσοδεμένοι μεταξύ τους στους καρπούς. Οι σκελετοί ανήκουν σε άνδρες διαφορετικών ηλικιών, που έχουν εκτελεστεί με τον ίδιο τρόπο, με μία χαριστική βολή στον κρόταφο. Στο πρώτο όρυγμα έχουν ταφεί 40 άνδρες, με σεβασμό, δηλαδή με τις προβλεπόμενες σπονδές, χωρίς όμως η ταφή τους να έχει προετοιμαστεί από τις οικογένειές τους. Είχαν τα χέρια τους δεμένα μπροστά από το σώμα τους. Οι άνδρες που έχουν ταφεί στο δεύτερο όρυγμα είχαν δεμένα πίσω τα χέρια, ενώ στο τρίτο όρυγμα ήταν δεμένοι ομαδικά σε ξύλο, με τα χέρια ψηλά, ένδειξη ατιμωτικής ταφής.
Όπως εκτιμούν οι αρχαιολόγοι, δεν ήταν κοινοί κατάδικοι. Οι νεκροί είναι τοποθετημένοι κατά παράταξη, και έχουν δύο οινοχόες, από σπονδές. Δύο μικρά αγγεία, πολύτιμα όμως, αφού χάρη σε αυτά, ο τάφος χρονολογείται περί το 632 π.Χ. Τότε που ξεκινά η ιστορία του Κύλωνα την οποία ακολούθησαν εμφύλιες διαμάχες μεταξύ αριστοκρατών της αρχαίας Αθήνας και μεταξύ οπαδών τους.
Στην αρχαία Αθήνα του 636 ή 632 π.Χ. ο ευπατρίδης, ολυμπιονίκης και γαμπρός του τυράννου των Μεγάρων Θεαγένη, Κύλων, κατέλαβε με στρατό την Ακρόπολη. Στόχο είχε να πάρει τη θέση του τυράννου των Αθηνών Μεγακλέους αλλά απέτυχε. Οι οπαδοί του Κύλωνα κατέφυγαν ως ικέτες στον Παρθενώνα και οι Αλκμεωνίδες με κάποιο τέχνασμα, τους έβγαλαν από εκεί ώστε να μπορέσουν να τους σκοτώσουν.
Το έγκλημα κατά των ικετών προκάλεσε τη φρίκη των Αθηναίων και τη γενική κατακραυγή και εκτός της Αθήνας, και οι Αλκμεωνίδες θεωρήθηκαν "εναγείς", ενώ ακολούθησαν δεινά και θεομηνίες, όπως και διαμάχες μεταξύ των αριστοκρατών για την εξουσία. Σε αυτή την ταραγμένη περίοδο φαίνεται να ανήκει το εύρημα του Φαλήρου. Σύμφωνα με την Στέλλα Χρυσουλάκη, η ταύτιση των δεσμωτών με το Κυλώνειον άγος, αποτελεί υπόθεση εργασίας, δεδομένου ότι το εύρημα χρονολογείται με ακρίβεια στην 25ετία εκείνων των πολιτικών αναταραχών. Τα θύματα της εκτέλεσης ίσως είχαν εμπλακεί σε κάποιον από τους πολέμους ανάμεσα σε φατρίες ολιγαρχικών, στα μέσα έως τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. που ακολούθησαν το «κυλώνειον άγος» σύμφωνα με παλαιότερες εκτιμήσεις της ίδιας.
Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο είχε συμμεριστεί κατά την παρουσίαση του ευρήματος την άποψη πως οι νεαροί αριστοκράτες του πολυάνδριου, ίσως ηττήθηκαν και εκτελέστηκαν σε κάποιο επεισόδιο εκείνων των χρόνων.
Στην ανασκαφή Πελεκίδη, που είχε γίνει σε γειτονικό χώρο το 1915, οι νεκροί είχαν ταφεί αλυσσοδεμένοι στα πόδια και μπρούμητα. Μερικοί μάλιστα φαίνεται ότι είχαν χέρια και πόδια δεμένα μαζί. Προφανώς πέθαναν με αποτυμπανισμό, όπως είχε πει ο ανασκαφέας τους Στρατής Πελεκίδης. Ο κατάδικος δενόταν με το κεφάλι πάνω σε κομμένο κορμό δέντρου και ο δήμιος τον χτυπούσε μέχρι θανάτου στο κεφάλι με το τύμπανον (μάλλον ξύλινο κόπανο).
Οι νεκροί της ανασκαφής Πελεκίδη ήταν ακόμη πιο καλοζωισμένοι από τους νεκρούς των ταφών που αποκαλύφθηκαν τώρα. Η κ. Χρυσουλάκη έχει αναφέρει διστακτικά μια πρώτη σκέψη, σύμφωνα με την οποία ίσως επρόκειτο για τους αρχηγούς της στάσης, οι οποίοι αντιμετωπίστηκαν με πολύ άγριο τρόπο, ακόμη και με βασανισμούς. Ολα αυτά θέλουν μελέτη όπως τονίζει.
Επιτόπιο μουσείο
Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο συζήτησε κατά πρώτον το θέμα στα τέλη του 2016 και ενώ βρήκε τα πάντα σημαντικά και σκεφτόταν μέχρι και επιτόπιο μουσείο, η τότε γενική γραμματέας Μαρία Βλαζάκη φρέναρε τον ενθουσιασμό, κλίνοντας προς την άποψη να απομακρυνθούν οι νεκροί και να καταχωσθεί το σκάμμα. Αν και το εύρημα είναι τεράστιας ιστορικής σημασίας, δεν φάνηκε να συμμερίζεται την πρόταση της εφορείας αρχαιοτήτων να συνεχιστεί με τις δικές της δυνάμεις η ανασκαφή. Εγινε λοιπόν αυτοψία και με ισοψηφία 8 υπέρ 8 κατά, τα μέλη γνωμοδότησαν υπέρ του να μην απομακρυνθούν οι σκελετοί αλλά να συντηρηθούν και να προστατευθούν κατά χώρα. Η Λυδία Κονιόρδου δεν ανέπεμψε το θέμα και έτσι, με τη νομικά ισχυρή ψήφο της προέδρου του συμβουλίου Μαρίας Βλαζάκη, επελέγη η κατά χώραν διατήρηση, αν και η εφορεία αρχαιοτήτων έλεγε το αντίθετο. Στην πορεία επελέγη και η λύση επιτόπιου μουσείου και το Ιδρυμα Νιάρχου ανήγγειλε πως το κέλυφος θα δημιουργηθεί από το γραφείο του Ρέντσο Πιάνο. Μάλιστα, έθεσε στη διάθεση του υπουργείου Πολιτισμού το ποσόν των 5 εκατ ευρώ. Η μετέπειτα υπουργός Μυρσίνη Ζορμπά διεμήνυσε πως το ΥΠΠΟΑ θα κάνει τα έργα από εθνικούς πόρους.
Ετσι, από τις αρχές του 2017 και ενώ η εφορεία αρχαιοτήτων έχει διαμηνύσει σε όλους τους τόνους πως ήδη σημειώνονται θραύσεις οστών, όλα τα μέτρα, συνέπεια της ιδεοληπτικής απόφασης να μη μεταφερθούν οι νεκροί, χειροτερεύουν διαρκώς την κατάσταση. Η Διεύθυνση Αναστήλωσης κατασκευάζει ένα στέγαστρο για προσωρινή προστασία του ευρήματος, το οποίο υποτίθεται πως είναι επαρκές για ένα χρόνο, όμως δεν είναι. Η Διεύθυνση Συντήρησης βλέπει πως τα οστά μετατρέπονται σε σκόνη, αλλά δεν κάνει κάτι για να σταματήσει την καταστροφή. Η Διεύθυνση Αναστήλωσης προτείνει κάτι περιμετρικούς μικροπασσάλους αποστράγγισης. Η αποστράγγιση γίνεται, αλλά φέρνει αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που αναμενόταν. Εφοσον η άμμος στην οποία εξακολουθούν να κείτονται οι νεκροί είναι γεμάτη άλατα, οι σκελετοί έχουν ποτιστεί. Με την έλλειψη υγρασίας, η κονιορτοποίηση συμβαίνει ταχύτερα, με αποτέλεσμα όλη η πρώτη σειρά να κινδυνεύει να γίνει… αόρατη!
Γιατί συμβαίνουν όλα αυτά; Επειδή τα οστά δεν απομακρύνθηκαν, δεν μεταφέρθηκαν σε περιβάλλον σταθερής θερμοκρασίας και υγρασίας, αλλά παρέμειναν σε υφάλμυρο ορίζοντα και εκτεθειμένα στον καιρό. Γιατί δεν απομακρύνθηκαν; Εδώ είναι το μυστικό. Είχε φανεί και τότε, φάνηκε και τώρα με την ανακοίνωση της υπουργού Πολιτισμού κα Αθλητισμού Λίνας Μενδώνη, σύμφωνα με την οποία το θέμα των Δεσμωτών θα αναπεμφθεί στο ΚΑΣ τις επόμενες ημέρες ώστε το εύρημα να μετακινηθεί σε ασφαλές περιβάλλον. Από την πλευρά του ΣΥΡΙΖΑ ξεκίνησε πάλι η συζήτηση για το αν πρέπει να απομακρύνονται οι αρχαιότητες από εκεί όπου βρέθηκαν.
Ιδεοληψίας το ανάγνωσμα. Οι αρχαίοι Αθηναίοι γίνονται σκόνη και θρύψαλα, χωρίς καν να μελετηθεί το σπουδαίο εύρημα όπως του αξίζει. Στη νεκρόπολη ανακαλύφθηκαν περισσότερες από 1.000 ταφές με σκελετικό υλικό και κτερίσματα και απομακρύνθηκαν όλα. Μόνο για τους Δεσμώτες υπάρχει κάποιος μυστηριώδης λόγος που το απαγορεύει. Αν οι Δεσμώτες μείνουν εκεί, η προστασία τους είναι αδύνατη. Όχι, λένε οι αντίθετοι, μπορείτε να λάβετε επιτόπια μέτρα. Τα οποία μέχρι τώρα, τέσσερα χρόνια μετά, δεν ελήφθησαν. Προφανώς η ιστορική μνήμη δεν αξίζει τίποτα μπροστά στις εμμονές κάποιων. Αρκεί να βρουν τρόπο να διχάσουν την κοινωνία, για να κάνουν αντιπολίτευση, και θα το κάνουν με μεγάλη προθυμία.
