Τον τελευταίο ένα και πλέον χρόνο στο Υπουργείο Παιδείας, έχω ακούσει πολλά. Αναμενόμενο σε μεγάλο βαθμό· γιατί ο χώρος της Παιδείας προκαλεί συχνά ιδεολογική φόρτιση και γιατί ο καθένας από εμάς έχει βιώματα και απόψεις για θέματα που αφορούν στο παρόν και το μέλλον των παιδιών μας. Παρά τη δύσκολη συγκυρία της πανδημίας, επιλέξαμε το δύσκολο δρόμο, να χτίσουμε στα χαλάσματα.
Υλοποιώντας το σχέδιό μας «Στοχεύουμε ψηλότερα, Μπορούμε καλύτερα», με συνέπεια και μεθοδικότητα. 10 άξονες, 10 πολιτικές, για ένα εκπαιδευτικό σύστημα χωρίς αποκλεισμούς που θα λειτουργεί ως αποτελεσματικός μοχλός κοινωνικής κινητικότητας για κάθε παιδί, που θα στηρίζει την συμπεριληπτική ανάπτυξη στην εποχή της παγκόσμιας κοινωνίας της γνώσης και θα διαμορφώνει δημιουργικούς, εξωστρεφείς και υπεύθυνους πολίτες.
1. Παρέχουμε στα παιδιά μας καλύτερα και περισσότερα εφόδια: Ξεκινώντας από τη βάση της εκπαιδευτικής πυραμίδας, αλλάζουμε προγράμματα και θεσμοθετούμε νέες διαδικασίες, ώστε να παρέχουμε στους μαθητές μας νέα εφόδια για το παρόν και το μέλλον. Έχει ήδη ξεκινήσει η αναμόρφωση 453 προγραμμάτων σπουδών και επικαιροποιούνται τα βιβλία, σε γενική και επαγγελματική εκπαίδευση, πολλά από τα οποία δεν έχουν ενημερωθεί για σχεδόν 20 χρόνια. Πρόκειται για μεγάλη μεταρρυθμιστική τομή, που στοχεύει στη μετάβαση σε ένα συμπεριληπτικό εκπαιδευτικό μοντέλο με έμφαση στα μαθησιακά αποτελέσματα, αξιοποιώντας πολλαπλές πηγές, ψηφιακά εργαλεία και εναλλακτικούς τρόπους αξιολόγησης.
Στα νηπιαγωγεία, η δίχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση από την ηλικία των 4 ετών εφαρμόζεται ήδη σχεδόν σε όλους τους Δήμους της χώρας, ενώ έχει εισαχθεί πιλοτικά η αγγλική γλώσσα μέσω δημιουργικών δραστηριοτήτων. Στα σχολεία, ενισχύθηκε η διδασκαλία της πληροφορικής, των κλασσικών γραμμάτων, της φυσικής αγωγής και των ξένων γλωσσών, ενισχύθηκε και διευρύνθηκε ο θεσμός των πρότυπων και πειραματικών σχολείων, ενώ διαφοροποιήθηκαν και οι μέθοδοι αποτίμησης προόδου των μαθητών (ερευνητικές εργασίες, λελογισμένη αύξηση των γραπτώς εξεταζόμενων μαθημάτων, επανασύσταση της τράπεζας θεμάτων διαβαθμισμένης δυσκολίας, βαθμολογική βάση του 10 κ.α.), προκειμένου να γίνουν πιο αποτελεσματικά η παρακολούθηση, αξιολόγηση και επανασχεδιασμός των ακολουθούμενων διδακτικών προτύπων επί αντικειμενικότερης βάσης.
Στην ίδια κατεύθυνση της ενίσχυσης της σφαιρικής μόρφωσης, και η καινοτομία της εισαγωγής του «κόντρα» μαθήματος στη Γ? Λυκείου (μαθηματικά για τους μαθητές που επιλέγουν θεωρητική κατεύθυνση και ιστορία για τους μαθητές που επιλέγουν πρακτική κατεύθυνση). Ακολουθούν βελτιωτικές παρεμβάσεις για την επιλογή των στελεχών της εκπαίδευσης και τη διαμόρφωση δομών υποστήριξης εκπαιδευτικού έργου πιο κοντά στις σχολικές μονάδες. Και στο χώρο της ιδιωτικής εκπαίδευσης, κάναμε μία γενναία τομή παρέχοντας στα σχολεία αυτά μεγαλύτερη ελευθερία να αναπτύξουν την εκπαιδευτική τους δράση, χτίζοντας μία νέα σχέση εμπιστοσύνης στο πλαίσιο της κρατικής εποπτείας.
2. Δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στην καλλιέργεια των «δεξιοτήτων του 21ου αιώνα»: Στη κοινωνία της γνώσης, όπου οι πληροφορίες αναπαράγονται ταχύτατα και είναι άμεσα διαθέσιμες, η έμφαση μετατοπίζεται πλέον στην αξιοποίηση της γνώσης και στη διαμόρφωση δημιουργικών και υπεύθυνων πολιτών, με δεξιότητες επικοινωνίας, προσαρμοστικότητας, ανεκτικότητας, συνεργασίας, ανάληψης πρωτοβουλιών, ευρηματικότητας και διαχείρισης επιλογών.
Ξεκινήσαμε έτσι πιλοτικά ήδη από φέτος στο υποχρεωτικό ωρολόγιο πρόγραμμα νηπιαγωγείων, δημοτικών και γυμνασίων, με στόχο να τα επεκτείνουμε σε όλα τα σχολεία από την επόμενη σχολική χρονιά, τα «εργαστήρια δεξιοτήτων», σηματοδοτώντας τη στροφή σε ένα σύγχρονο σχολείο που δίνει έμφαση στην καλλιέργεια ήπιων δεξιοτήτων, δεξιοτήτων ζωής και δεξιοτήτων τεχνολογίας και επιστήμης στους μαθητές, ενισχύοντας παράλληλα την ανακαλυπτική μάθηση. Οι νέες αυτές καινοτόμες θεματικές, διαρθρωμένες σε 4 θεματικούς πυλώνες (Ευ Ζην, Περιβάλλον, Κοινωνική Ενσυναίσθηση και Ευθύνη, Δημιουργική Σκέψη και Πρωτοβουλία), εξυπηρετούν ακριβώς τη στόχευση αυτή.
3. Επενδύουμε στις δυνατότητες των εκπαιδευτικών μας (επιμόρφωση – αξιολόγηση): Πέραν της ταχύρρυθμης επιμόρφωσης στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση για τους εκπαιδευτικούς μας, προωθούμε το έργο του ολοκληρωμένου πληροφοριακού συστήματος επιμορφώσεων, ενώ υλοποιούμε ήδη με το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής ένα φιλόδοξο σχέδιο για τη συστηματική ενίσχυση των δεξιοτήτων των εκπαιδευτικών σε βασικούς γραμματισμούς, εργαστήρια δεξιοτήτων, νέα προγράμματα σπουδών, εφαρμογή τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας στη διδακτική πράξη, διαφοροποιημένη διδασκαλία, επαγγελματική εκπαίδευση και μαθητεία και θέματα ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, με την αξιοποίηση πόρων του ΕΣΠΑ άνω των 40 εκατ ευρώ.
Στην ίδια κατεύθυνση, θεσμοθετήσαμε ένα συνεκτικό πλαίσιο για την αξιολόγηση της σχολικής μονάδας και του εκπαιδευτικού έργου που θα εφαρμοστεί από φέτος, βασισμένο στο τρίπτυχο «Προγραμματισμός – Αυτοαξιολόγηση – Εξωτερική Αξιολόγηση». Παράλληλα, σύμφωνα με τον αρχικό μας προγραμματισμό, θεσμοθετείται φέτος και θα εφαρμοστεί από το επόμενο σχολικό έτος και η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών, παρέχοντάς τους επιπλέον κίνητρα και δυνατότητες βελτίωσης και αναβαθμίζοντας την ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης εν συνόλω.
4. Διαχειριζόμαστε την έκτακτη κατάσταση λόγω πανδημίας και ανιχνεύουμε νέες ευκαιρίες: Η επέλευση της πανδημίας δημιούργησε πρωτόγνωρες συνθήκες που επέβαλαν την αναδιάταξη προτεραιοτήτων και προγραμματισμού δράσεων. Μεγαλύτερη διττή πρόκληση, η προστασία της δημόσιας υγείας και παράλληλα η συνέχιση με όσο πιο απρόσκοπτο τρόπο της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Απαιτήθηκε έτσι να οργανωθεί από το μηδέν στη χώρα μας, και σε χρόνο ρεκόρ, η σύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση από την περασμένη άνοιξη. Και αυτό, εν μέσω πανδημίας και κόντρα στις αντιξοότητες, ορισμένες από τις οποίες ήταν αντικειμενικές, όπως η περιορισμένη έμφαση έως τώρα στις ψηφιακές δεξιότητες και η έλλειψη υποδομών και σχετικών διαδικασιών, και ορισμένες άλλες τεχνητές και υποβολιμαίες από όσους αντιτάχθηκαν εξαρχής λυσσαλέα στην τηλεκπαίδευση, εφευρίσκοντας κάθε είδους τεχνικό ή νομικό πρόσκομμα για να την υπονομεύουν συστηματικά. Τεχνικά ζητήματα και αρρυθμίες υπήρξαν και θα υπάρχουν.
Το ζητούμενο είναι αυτά να επιλύονται και να βελτιώνεται διαρκώς η εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Την περασμένη εβδομάδα πραγματοποίησε για πρώτη φορά στη χώρα μας σύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση το σύνολο των σχολικών δομών της χώρας, από το Νηπιαγωγείο μέχρι και το Λύκειο, μία σχολική κοινότητα που αριθμεί σχεδόν 1,6 εκατομμύρια μέλη. Και το εγχείρημα αυτό πιστώνεται στην εκπαιδευτική κοινότητα: εκπαιδευτικούς, στελέχη εκπαίδευσης, μαθητές, γονείς. Δεν είναι μόνο ένα άλμα της εκπαιδευτικής κοινότητας στον ψηφιακό μετασχηματισμό, αλλά και ένα φωτεινό παράδειγμα προσαρμοστικότητας της κοινωνίας μας στις ακραίες συνθήκες που ζούμε.
Ημερησίως, και ταυτόχρονα, λειτουργούν σήμερα περίπου 40.000 συνεδρίες Γυμνασίων και Λυκείων, και 55.000 συνεδρίες Νηπιαγωγείων και Δημοτικών. Ημερησίως και αθροιστικά, οι συνδέσεις μαθητών και εκπαιδευτικών σε τηλεδιασκέψεις ξεπερνούν τα 5 εκατομμύρια, και η διάρκεια των τηλεδιασκέψεων τα 16 εκατομμύρια λεπτά. Περαιτέρω, για την κάλυψη πρόσθετων αναγκών στα σχολεία μας, συμπεριλαμβανομένων των αναγκών για την αποτελεσματική διαχείριση της πανδημίας, το ανθρώπινο δυναμικό ενισχύθηκε με προσλήψεις 50.000 (μόνιμων και αναπληρωτών) εκπαιδευτικών, συμπεριλαμβανομένων και ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών.
5. Ψηφιακός μετασχηματισμός: Ο χώρος της εκπαίδευσης έχει ανάγκη από δομικές αλλαγές, νέα συστήματα, καινοτόμες προσεγγίσεις και επενδύσεις, προκειμένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Πέραν του μεγάλου εγχειρήματος της τηλεκπαίδευσης με αφορμή την έκτακτη ανάγκη που δημιούργησε η πανδημία, η στρατηγική μας για τον ψηφιακό μετασχηματισμό, με κονδύλια από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων και ΕΣΠΑ, διαρθρώνεται σε τρείς ιδίως άξονες.
Πρώτον, στο ψηφιακό μετασχηματισμό της εκπαιδευτικής τάξης, με την αναβάθμιση των δημόσιων υποδομών (καίριες, εδώ, η ενίσχυση του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου, η αύξηση της πρόσβασης σχολείων σε γρήγορα δίκτυα και η εγκατάσταση οπτικών ινών σε επιπλέον 4.000 σχολεία – δράσεις που υλοποιούνται με εντατικούς ρυθμούς το τελευταίο 9μηνο), τον εκσυγχρονισμό του τεχνολογικού εξοπλισμού (καίριος, εδώ, ο εξοπλισμός των σχολείων μας με φορητές συσκευές, από 4.500 τον Ιούνιο 2019 επί της προηγούμενης κυβέρνησης, σε 90.000), το σχεδιασμό σύγχρονων, ανοιχτών περιβαλλόντων και συστημάτων ψηφιακής μάθησης, καθώς και τη διαμόρφωση και εφαρμογή καινοτόμων παιδαγωγικών προσεγγίσεων με την αξιοποίηση συμβατικών και αναδυόμενων ψηφιακών και οπτικοακουστικών τεχνολογιών στην εκπαίδευση (σε συνδυασμό με την αναμόρφωση των 453 προγραμμάτων σπουδών που προαναφέρθηκε).
Δεύτερον, στην καλλιέργεια και ενίσχυση των ψηφιακών δεξιοτήτων όλων των εμπλεκόμενων στην εκπαιδευτική διαδικασία (καίριες, εδώ, η συστηματοποίηση και επέκταση των σχετικών επιμορφώσεων των εκπαιδευτικών, αλλά και η διεύρυνση των εργαστηρίων δεξιοτήτων και της διδασκαλίας της πληροφορικής που προαναφέρθηκαν). Και τρίτον, στον ψηφιακό μετασχηματισμό στη διοίκηση της εκπαίδευσης, κυρίως με την απλοποίηση διαδικασιών, τη διαλειτουργικότητα υφιστάμενων συστημάτων, αλλά και τη δημιουργία ενός ενιαίου πληροφοριακού συστήματος διοίκησης της εκπαίδευσης, το οποίο θα λειτουργεί και ως αποθετήριο εκπαιδευτικών δεδομένων. Στις δράσεις αυτές πολύτιμος συνοδοιπόρος είναι το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης.
6. Προτεραιοποιούμε την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση (ΕΕΚ): Δεν θα καταφέρουμε να ανταποκριθούμε στις προκλήσεις του μέλλοντος, ούτε και να αποκαταστήσουμε την ακεραιότητα του εκπαιδευτικού μας συστήματος, εάν δεν επενδύσουμε στην αναβάθμιση της ΕΕΚ. Η ανάγκη είναι επιτακτική, δεδομένων και των μακροπρόθεσμων προβλέψεων για την εξέλιξη της ζήτησης προσόντων στην αγορά εργασίας. Έως το 2030, εκτιμάται ότι τα προσόντα επιπέδων 3, 4 και 5 (που αφορούν πρωτίστως στην επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση) θα αντιστοιχούν στα 2/3 των θέσεων εργασίας. Οι διαχρονικές αδυναμίες του κρίκου αυτού της εκπαιδευτικής αλυσίδας, και ειδικότερα η απουσία έμφασης στη μεταλυκειακή επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, στερούν ευκαιρίες και προοπτικές από τους νέους μας, αλλά και αναπτυξιακή δυναμική από τις επιχειρήσεις και την οικονομία μας.
Γι' αυτό και δρομολογήσαμε μια ολιστική μεταρρύθμιση στον κλάδο αυτό, η οποία θα τεθεί την ερχόμενη εβδομάδα σε δημόσια διαβούλευση. Κεντρική στόχευση είναι η ΕΕΚ, από λύση ανάγκης για τους λίγους ή τους πιο αδύναμους, να καταστεί συνειδητή επιλογή για τους πολλούς και εργαλείο αναπτυξιακής πολιτικής. Και ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι η άμεση και ουσιαστική διασύνδεσή της με την αγορά εργασίας. Ειδικότητες και προγράμματα σπουδών θα διαμορφώνονται πλέον στη βάση των πραγματικών αναγκών της αγοράς, τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε τοπικό/περιφερειακό επίπεδο, με καθοριστική τη συνδρομή των κοινωνικών εταίρων στην ανίχνευση των αναγκών αυτών.
7. Περισσότερη αυτονομία και εξωστρέφεια στα ΑΕΙ, με δικλείδες λογοδοσίας: Ξεκινήσαμε τη μεταρρύθμιση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση με την ίδρυση της Εθνικής Αρχής Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΘΑΑΕ) στις αρχές του 2020, μιας ανεξάρτητης αρχής για την αξιολόγηση και πιστοποίηση πανεπιστημιακών τμημάτων και προγραμμάτων σπουδών, ώστε να εμπεδωθεί ένας μόνιμος μηχανισμός διασφάλισης ποιότητας. Και θεσπίσαμε αντικειμενικά κριτήρια, αλλά και ποιοτικά κριτήρια κατόπιν αξιολόγησης, για την κατανομή της χρηματοδότησης στα πανεπιστήμια.
Ακολούθησαν στοχευμένες παρεμβάσεις για την ενίσχυση της εξωστρέφειας των πανεπιστημίων μας, για παράδειγμα μέσω της απελευθέρωσης των μεταπτυχιακών και ερευνητικών προγραμμάτων από κανονιστικά και γραφειοκρατικά εμπόδια, της δυνατότητας ίδρυσης ξενόγλωσσων προπτυχιακών προγραμμάτων αυτόνομα από κάθε ΑΕΙ (και δίχως να απαιτείται έγκριση Υπουργού) και της θεσμοθέτησης κοινών και διπλών προγραμμάτων σπουδών μεταξύ ελληνικών και ξένων ΑΕΙ καθώς και θερινών προγραμμάτων.
Εξορθολογήσαμε, επίσης, το σύστημα των μετεγγραφών, με την εισαγωγή και ενός πρόσθετου ακαδημαϊκού κριτηρίου, προκειμένου να σταματήσει η καταστρατήγηση του παρελθόντος και η συνακόλουθη αποδυνάμωση των περιφερειακών ιδρυμάτων. Θα ακολουθήσει ο νόμος-πλαίσιο για τα ΑΕΙ, ώστε να καταστούν πιο αυτόνομα, πιο ευέλικτα, πιο εξωστρεφή, με αποτελεσματικότερη διοίκηση και διεθνή προσανατολισμό, σε κοινό βηματισμό με τις προκλήσεις στην κοινωνία, την οικονομία και την αγορά εργασίας – προβλέποντας παράλληλα και τις αναγκαίες θεσμικές διασφαλίσεις αξιοκρατίας, διαφάνειας και λογοδοσίας.
8. Στρατηγικός σχεδιασμός ακαδημαϊκού χάρτη και εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση: Ο ακαδημαϊκός χάρτης της χώρας αποτέλεσε διαχρονικά αντικείμενο άναρχου και αυθαίρετου σχεδιασμού, αλλά και μικροπολιτικών επιδιώξεων, χωρίς στρατηγικό σχεδιασμό, χωρίς μελέτες σκοπιμότητας και βιωσιμότητας. Η δε αποδυνάμωση – αν όχι εξαφάνιση – της ανώτατης τεχνολογικής εκπαίδευσης από την προηγούμενη κυβέρνηση διόγκωσε εκθετικά το πρόβλημα.
Όταν αναλάβαμε τη διακυβέρνηση, αναστείλαμε άμεσα τη δημιουργία νέων τμημάτων που δεν είχαν ήδη ενσωματωθεί στα μηχανογραφικά δελτία των υποψηφίων, ορισμένα από τα οποία είχαν μάλιστα συσταθεί με βουλευτικές τροπολογίες της τελευταίας στιγμής, και ενισχύσαμε τη νέα ΕΘΑΑΕ με εισηγητικές αρμοδιότητες για την ίδρυση, συγχώνευση, κατάτμηση ή κατάργηση ακαδημαϊκών σχολών και τμημάτων, επενδύοντας στο συνεκτικό και μακρόπνοο στρατηγικό σχεδιασμό.
Είναι χρέος μας να κατανέμουμε τους δημόσιους πόρους με τον βέλτιστο τρόπο, και προς την κατεύθυνση αυτή έχουμε δρομολογήσει ήδη πρωτοβουλίες για τον εξορθολογισμό του υφιστάμενου ακαδημαϊκού χάρτη, σε συνεργασία με την ΕΘΑΑΕ και πάντοτε με γνώμονα το πρόγραμμα εθνικής στρατηγικής για την ανώτατη εκπαίδευση. Στις άμεσες προτεραιότητες είναι και η ενίσχυση των ακαδημαϊκών προϋποθέσεων για την εισαγωγή υποψηφίων στα τριτοβάθμια ιδρύματα.
9. Ασφάλεια στο σχολικό και ακαδημαϊκό περιβάλλον: Η ασφάλεια στο σχολικό περιβάλλον, με πολιτικές πρόληψης και αποτροπής της ενδοσχολικής βίας και τη συστηματικότερη καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και του σεβασμού στη διαφορετικότητα μέσω των εργαστηρίων δεξιοτήτων, είναι προϋπόθεση για την εμπέδωση ενός συμπεριληπτικού σχολείου που καλλιεργεί ελεύθερους, δημιουργικούς και υπεύθυνους πολίτες. Συναφώς, η ασφάλεια στα πανεπιστήμια είναι προϋπόθεση για την προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας και τη διασφάλιση της ελεύθερης διακίνησης ιδεών.
Για το λόγο αυτό, τον πρώτο ήδη μήνα από την ανάληψη των καθηκόντων μας, αποκαταστήσαμε το πανεπιστημιακό άσυλο στην πραγματική του έννοια, διευρύνοντας τις δυνατότητες αποτελεσματικότερης παρέμβασης των αστυνομικών αρχών για την καταπολέμηση φαινομένων βίας και ανομίας στα πανεπιστημιακά μας ιδρύματα. Αναλάβαμε πρόσφατα και συμπληρωματικές πρωτοβουλίες προς τρεις κατευθύνσεις: τη σύσταση ομάδας προστασίας πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, την ελεγχόμενη είσοδο και άλλα μέτρα ενίσχυσης της ασφάλειας, καθώς και την αυστηροποίηση ποινικών και πειθαρχικών αδικημάτων που τελούνται εντός των πανεπιστημιακών χώρων.
10. Δημιουργική λύση σε κάθε πρόβλημα: Πολλές οι προκλήσεις και οι ανατροπές των τελευταίων μηνών, πολλές και οι σταθερές που αμφισβητήθηκαν. Σκέφτομαι, συχνά, πόσες φορές χρειάστηκε να κάνουμε προσαρμογές στον προγραμματισμό μας, να απεγκλωβιστούμε από τους αδήριτους ρυθμούς της καθημερινότητας. Ο προορισμός παραμένει παρόλα αυτά ο ίδιος. Και δεν αναφέρομαι μόνο στις προεκλογικές μας δεσμεύσεις που παραμένουν σε τροχιά και υλοποιούνται βάσει του αρχικού σχεδιασμού και χρονισμού, παρά τις αντιξοότητες του τελευταίου 8μήνου.
Αλλά, πρωτίστως, στον τρόπο που προσπαθούμε να διαχειριστούμε κάθε δυσκολία που ανακύπτει: καταβάλλοντας τη μέγιστη προσπάθεια για να βρίσκουμε δημιουργική λύση σε κάθε πρόβλημα, όταν εμπεδωμένες αντιλήψεις καθιστούν πολύ εύκολο, σχεδόν «αυτονόητο», να βρίσκουμε το πρόβλημα σε κάθε λύση. Με την εμπειρία ενός και πλέον χρόνου, αυτό νομίζω είναι και το καθήκον μας. Σκεφτόμουν, προεκλογικά, ότι όραμα και στόχος μας είναι να απελευθερώσουμε τις δημιουργικές δυνάμεις της κοινωνίας. Δεν είχα όμως εκτιμήσει αρκετά τη σημασία της σκέψης αυτής. Τώρα γνωρίζω την καταλυτική της δύναμη.
