Το Σύμπαν και η Δημοκρατία [ 1 ]

Του Κυριάκου Αθανασιάδη

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ο μπορχεσιανός Φιούνες, ο Φιούνες ο Μνήμων, εκείνο το ανθρώπινο τέρας που δεν μπορούσε να ξεχάσει τίποτε, για να θυμάται ότι σε αυτή την ταπεινή στήλη έχουμε γράψει μερικές δεκάδες φορές μέχρι τώρα ότι ο καθένας μας είναι το κέντρο του Σύμπαντος — αν δεν το πιστεύαμε, τι φιλελεύθεροι θα καμωνόμασταν ότι είμαστε; Φαίνεται όμως πως μας διαβάζει και ο Νιλ ντεΓκρας Τάισον, ο διάσημος Αμερικανός αστροφυσικός, κοσμολόγος και συγγραφέας (και σελέμπριτι), εξ ου και τις προάλλες ανέβασε αυτή τη φράση στο Twitter του: «Καθώς το Σύμπαν δεν έχει κέντρο, δεν γίνεται να είσαι εσύ το κέντρο του Σύμπαντος». Πάνω από 80.000 άνθρωποι κοινοποίησαν ήδη αυτή την (πραγματικά όμορφη) φράση.

Βέβαια, το αξίωμα ότι το Σύμπαν δεν έχει κέντρο δεν είναι ακριβώς αξίωμα, κι ας το λέει ο περίφημος αυτός επιστήμονας, καθώς εύκολα μπορεί να «αποδείξει» κανείς πως, αντιθέτως, έχει. Και όχι μόνο ένα, αλλά άπειρα κέντρα. Ή μάλλον… ένα μόνο, αλλά… αλλά ανάλογα με το από πού κοιτάμε κάθε φορά. Ναι, είναι κάπως μπερδεμένο, αλλά τέλος πάντων Σύμπαν είναι αυτό, δεν είναι δα και το πάντα ξεκάθαρο πρωτοσέλιδο του Ριζοσπάστη.

Τώρα, αυτός που απέδειξε (το 1929) ότι το Σύμπαν διαστέλλεται αενάως ήταν ο Edwin Hubble, στον οποίο είμαστε όλοι ευγνώμονες. Ταυτόχρονα, απέδειξε ότι οι γαλαξίες που είναι μακρύτερα ταξιδεύουν μακριά από εμάς με ταχύτερο ρυθμό από ό,τι αυτοί που είναι πιο κοντά μας. Όμως τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Είναι μέγα λάθος να σκεφτόμαστε ότι οι γαλαξίες απομακρύνονται ο ένας από τον άλλο μέσα στο διάστημα —σαν δύο χωρισμένους που δεν θέλουν να συναντηθούν και αποφεύγουν ο ένας τον άλλο—, άρα ότι απομακρύνονται και από εμάς. Το ίδιο ακριβώς λάθος μάλιστα θα έκαναν και τα τυχόν νοήμονα που ζουν εκεί (στους άλλους γαλαξίες) και κοιτάζουν μια αφέγγαρη νύχτα προς το μέρος μας: θα έβλεπαν ότι εμείς είμαστε που απομακρυνόμαστε από αυτούς — και μάλιστα τόσο πιο γρήγορα όσο πιο μακριά τους είμαστε.

Τι συμβαίνει; Είναι απλό, λένε οι αστροφυσικοί: είναι το ίδιο το διαστελλόμενο διάστημα που επεκτείνεται και μεταφέρει, έτσι, και τους γαλαξίες μαζί του. Είναι σαν να έχουμε ένα ξεφούσκωτο μπαλόνι, μας λένε, και, με το στιλό, να ζωγραφίζουμε κουκκίδες επάνω του. Αν φουσκώσουμε το μπαλόνι, η απόσταση ανάμεσα στις κουκκίδες (στους γαλαξίες) θα μεγαλώσει — σωστά; Όμως οι ίδιες οι κουκκίδες δεν θα έχουν μετακινηθεί καθόλου: είναι η διογκούμενη επιφάνεια του μπαλονιού που τις κάνει να απομακρύνονται. Αυτό που μετακινείται, αυτό που διαστέλλεται και επεκτείνεται προς κάθε κατεύθυνση, είναι το μπαλόνι: το Σύμπαν. Και ό,τι υπάρχει στο Σύμπαν —καταλήγουν οι επιστήμονες— είναι πάνω στην επιφάνεια αυτού του μπαλονιού, όχι στο εσωτερικό του. Και στην επιφάνεια ενός μπαλονιού πράγματι δεν υπάρχει κέντρο. Το Σύμπαν δεν έχει κέντρο.

Αν όμως φανταστούμε πάλι εκείνα τα νοήμονα που ζουν εκεί, ή, αν θέλετε, αν μπορούσαμε εμείς οι ίδιοι να παίρναμε έναν πύραυλο και να ταξιδεύαμε σε κάθε έναν από αυτούς τους γαλαξίες, ή έστω σε δυο-τρεις από δαύτους —ας μην είμαστε πλεονέκτες—, θα συνέβαινε το εξής περίεργο: υπό την εκάστοτε οπτική μας γωνία, θα παρατηρούσαμε ότι τα πάντα κινούνται μακριά από εμάς. Από εμάς τους ίδιους. Ότι απομακρύνονται και φεύγουν μακριά μας, όλα — όλα μα όλα: όλο το Σύμπαν. Ότι αυτό το μπαλόνι, η φούσκα, η σφαίρα που αποκαλούμε παρατηρήσιμο Σύμπαν, συνεχίζει να επεκτείνεται και να επεκτείνεται, φεύγοντας πάντα και για πάντα από εμάς τούς ίδιους — δίνοντας την ασφαλή εντύπωση ότι είμαστε εμείς το κέντρο. Το κέντρο του Σύμπαντος. «Εμείς»: οποιοσδήποτε από εμάς. Γιατί, ναι: το Σύμπαν έχει κέντρο. Εμένα. Ή εσένα. Ή τον Άλλο.

Τον οποιονδήποτε Άλλο.

Και αυτό εδώ είναι ένα «αξίωμα», μία κρίσιμη τέλος πάντων παρατήρηση, ίδιας βαρύτητας με την πρώτη, αυτήν του Νιλ ντεΓκρας Τάισον. Τη θυμίζουμε: «Καθώς το Σύμπαν δεν έχει κέντρο, δεν γίνεται να είσαι εσύ το κέντρο του Σύμπαντος». Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, αντιστρόφως: «Καθώς οποιοσδήποτε είναι το κέντρο του Σύμπαντος, δεν γίνεται να είσαι εσύ το κέντρο του Σύμπαντος». Αυτό όμως συνιστά μεγάλη παραδοξολογία. Ας το αλλάξουμε λοιπόν: «Καθώς εσύ είσαι το κέντρο του Σύμπαντος, φρόντισε να παίξεις καλά αυτόν τον μοναδικό ρόλο. Δεν θα έχεις άλλη ευκαιρία».

Νά όμως που πέσαμε στη μαύρη τρύπα της ηθικολογίας! Οπότε, ας το πούμε όσο πιο απλά γίνεται: «Ο καθένας μας είναι το κέντρο του Σύμπαντος». Αυτό που υποστηρίζει δηλαδή η παρούσα στήλη — και που δεν βαριέται να επαναλαμβάνει σε κάθε ευκαιρία (αν και ίσως βαριούνται οι αναγνώστες της). Ο καθένας μας είναι το κέντρο του Σύμπαντος. Και, ως εκ τούτου, όλοι μας βλέπουμε αυτό το μπαλόνι, τη φούσκα, τη σφαίρα που αποκαλούμε παρατηρήσιμο Σύμπαν, από τη δικιά μας μεριά, υπό τη δική μας οπτική γωνία, με τα δικά μας μάτια: εγώ, εσείς, ένας εξωγήινος σε έναν μακρινό γαλαξία, ή ένας κάτοικος των Σκοπίων (εννοώ την πόλη).

Και όλοι μας, καθώς ξέρουμε πολύ καλά μέσα μας πως ο Νιλ ντεΓκρας Τάισον σφάλλει, δεν βλέπουμε μόνο υπό τη δική μας οπτική γωνία τα πράγματα —αυτή τη μικροσκοπική σφαίρα που αποκαλούμε ύπαρξη και κόσμο, υπάρξή ΜΑΣ και κόσμο ΜΑΣ—, αλλά κοιτάμε και το συμφέρον αυτής της ύπαρξης και αυτού του κόσμου: το συμφέρον αυτού του κέντρου του Σύμπαντος και όλων των προσώπων και των πραγμάτων που το περιβάλλουν: τους συντρόφους μας, τα παιδιά μας, τους συγγενείς μας, τους φίλους μας, τη δουλειά μας, τις επιτυχίες μας, το σπίτι μας, τα λεφτά μας, το αμάξι μας κ.ο.κ.

Τα λέμε όλα αυτά γιατί κυρίως είναι ενδιαφέροντα (καθαυτά, όχι απαραιτήτως με τον τρόπο που τα λέμε εδώ). Τα λέμε επίσης για να δείξουμε ότι, έξω από τα μαθηματικά, δεν υπάρχει μόνο μία ξεκάθαρη αλήθεια (και το παράδειγμα της ονομασίας τής πΓΔΜ είναι χαρακτηριστικό), καθώς η αλήθεια έχει να κάνει πάντα με τον φορέα της. Και τα λέμε τέλος για να μιλήσουμε για το Σύμπαν και τη Δημοκρατία. Όμως, επειδή ξεπεράσαμε προ πολλού τον αριθμό των λέξεων μετά τον οποίο αμβλύνεται το ενδιαφέρον και του πιο φιλότιμου αναγνώστη, επιτρέψτε μας να συνεχίσουμε αύριο αυτό το σημείωμα.