Δύο αιώνες μετά την Παλιγγενεσία αξίζει, πιστεύω, να κάνουμε έναν σύντομο απολογισμό της:
H Ελληνική Επανάσταση του 1821 είχε εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα. Έγινε για την πίστη και την ελευθερία της πατρίδας, όπως αναφέρει τόσο η επαναστατική Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη από το Ιάσιο της Μολδαβίας στις 24 Φεβρουαρίου 1821 αλλά και κάθε επαναστατική διακήρυξη των Ελλήνων. Όλα τα άλλα αιτήματα, κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά αποτελούν επιμέρους, δευτερεύουσες συνιστώσες που στεγάσθηκαν στο γενικό εθνικοαπελευθερωτικό επαναστατικό πλαίσιο.
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 προετοιμάσθηκε από την Φιλική Εταιρεία, η οποία ιδρύθηκε το 1814 στο χώρο του παροικιακού Ελληνισμού, στην Οδησσό τη νότας Ρωσίας.
Η μεγάλη συμβολή της Φιλικής Εταιρείας οφείλεται στο γεγονός ότι συσπείρωσε στους κόλπους της Έλληνες από όλες τις κοινωνικές και πολιτικές ομάδες στη βάση του κοινού οράματος, της ελευθερίας.
Το επαναστατικό σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας πήγαζε, ως επί το πλείστον, από τη Χάρτα του Ρήγα Φεραίου. Προέβλεπε την έκρηξη επαναστατικών εστιών σε διάφορα σημεία του τότε ελληνικού κόσμου, χαρακτήριζε ως επαναστατικό επίκεντρο το Μοριά, είχε διαβαλκανικές διαστάσεις και στη μείζονα εκδοχή του οραματιζόταν την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ίσως στο πλαίσιο της Ελληνικής Αυτοκρατορίας του Ρήγα Φεραίου.
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 επηρεάσθηκε ποιοτικά από τις φιλελεύθερες και ριζοσπαστικές διακηρύξεις του κινήματος του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Είναι, όμως, ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι αρκετές από τις αρχές του κινήματος των Φώτων μπολιάσθηκαν γόνιμα με τις παραδοσιακές αρχές και αξίες που προϋπήρχαν στο εσωτερικό του υπόδουλου Ελληνισμού.
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 οδήγησε, εννέα χρόνια αργότερα, στη σύσταση του ανεξάρτητου ελληνικού Βασιλείου, του πρώτου ανεξάρτητου κράτους στη Βαλκανική.
Ο δρόμος για την ελληνική ανεξαρτησία άνοιξε μετά τη ναυμαχία στο Ναυαρίνο, τον Οκτώβριο του 1827. Όμως η ναυμαχία του Ναυαρίνου υπήρξε προϊόν της βαθμιαίας μεταστροφής της πολιτικής που ακολούθησαν οι Μεγάλες Δυνάμεις απέναντι στους επαναστατημένους Έλληνες.
Η μεταστροφή αυτή ξεκίνησε το 1823 όταν η Αγγλία αναγνώρισε ως «εμπόλεμο» το ελληνικό έθνος και εντάθηκε τα επόμενα χρόνια μέσα σε ένα πλαίσιο ανταγωνισμού Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας για το ποια χώρα θα αποκτήσει τα περισσότερα ερείσματα στην υπό σύσταση Ελλάδα. Έτσι το Ναυαρίνο αποτέλεσε προϋπόθεση της ανεξαρτησίας, αλλά δεν αποτελεί την βασική αιτία της.
Αυτή είχε να κάνει με τις εντυπωσιακές επιτυχίες των Ελλήνων επαναστατών, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια του Αγώνα, την ανθεκτικότητά τους, την ευφυή διπλωματία που ακολούθησαν έναντι των ξένων αλλά και το παγκόσμιο, ρωμαλέο κίνημα του Φιλελληνισμού που διακήρυξε σε όλους τους τόνους πως οι απόγονοι του Πλάτωνα και του Περικλή δεν μπορούσαν να πλέον να παραμένουν υπόδουλοι.
Οι Εμφύλιες διαμάχες στη διάρκεια της Επανάστασης, ιδιαίτερα εκείνες της περιόδου 1823-1825, αποτελούν, εν πολλοίς, τις δυσάρεστες όψεις της μετεξέλιξης μιας προνεοτερικής, κατακερματισμένης κοινωνίας, μέσα από το καμίνι της Επανάστασης, σε ένα συγκεντρωτικό, φιλελεύθερο και νεωτερικό εθνικό κράτος.
Οι συνθήκες διαβίωσης των υπόδουλων Ελλήνων στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας παρέχουν επαρκές πλαίσιο για την ερμηνεία τους. Είναι όμως, κατά τη γνώμη μου, απολύτως ανεπαρκείς για να ερμηνεύσουν τις παθογένειες του σήμερα. Δύο αιώνες μετά την Παλιγγενεσία το ζητούμενο της εμπέδωσης της φιλελεύθερης αστικής δημοκρατίας, όπου θα κυριαρχούν οι θεσμοί, η αξιοκρατία και η διαφάνεια, η ολοκλήρωση της κοινωνίας των πολιτών εξακολουθεί να παραμένει ζητούμενο.
*Ο Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης είναι Καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
