Του Ανδρέα Μπελιμπασάκη
Περπατάς σε στενά δρομάκια του κέντρου της Αθήνας ή της Κωνσταντινούπολης και πολλών πόλεων κυρίως της Μέσης Ανατολής και είναι αδύνατο να μη σταθείς για μερικά λεπτά, χαζεύοντας μικρομάγαζα που πωλούν παλιά αντικείμενα. Ας θεωρήσουμε με βεβαιότητα ότι αποτελεί ένα είδος κοινωνικού φαινόμενου η σημερινή μαζική «επιστροφή» σε vintage κατασκευές που μπορούν να ταξιδεύουν το μυαλό σε εξιδανικευμένες εποχές του παρελθόντος. Ενδεικτική αυτής της παγκόσμιας τάσης είναι η μανιώδης καταδίωξη συλλογής παιδικών παιχνιδιών των δεκαετιών του 1950 και ''60 από συλλέκτες. Κάτι απολύτως φυσιολογικό - το παιχνίδι σε όλες τις εποχές είναι μια λειτουργία παράλληλη και εξίσου σημαντική με αυτήν του λογίζεσθαι και του κατασκευάζειν, μια λειτουργία με μεγάλη σπουδαιότητα μέσα στο διάγραμμα της ζωής. Υπάρχει όμως και μια πιο πεζή εξήγηση. Τα αντικείμενα εκείνων των εποχών, από τα αυτοκίνητα μέχρι τα παιχνίδια, είναι απείρως πιο ποιοτικά, με ασύγκριτα υλικά στη δημιουργία τους. Το παιχνίδι, πολύ απλοϊκό, «δεν έσπαγε» και ήταν εντέλει πιο «αποτελεσματικό» συγκριτικά με πολλές σημερινές φανταχτερές -αλλά μάλλον για τα σκουπίδια-κατασκευές.
Στις 6 Μαρτίου, στην ήσυχη και γραφική αλλά μάλλον αδιάφορη αγγλική πόλη Σάλισμπερι ανακαλύφθηκε ένα τέτοιο -ξεχασμένο- «vintage» παιχνίδι, απευθείας από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου.
Ένας 66χρονος άνδρας ο Ρώσος Σεργκέι Σκριπάλ, πρώην διπλός πράκτορας, και η 33χρονη κόρη του Γιούλια «εκτέθηκαν σε τοξική ουσία». Αμφότεροι βρέθηκαν αναίσθητοι σε παγκάκι έξω από εμπορικό κέντρο της πόλης. Η βρετανική αστυνομία τις πρώτες ώρες μετά το ασυνήθιστο περιστατικό στο Σάλισμπερι προσπάθησε να αποσαφηνίσει εάν η κόρη του Σκρίπαλ, η οποία έφθασε στη Βρετανία προερχόμενη από τη Μόσχα μία εβδομάδα πριν φέρνοντας μαζί της «ένα δώρο από φίλους», εισήγαγε η ίδια με τον τρόπο αυτόν τον νευροτοξικό παράγοντα στη Βρετανία. Μία άλλη υπόθεση που εξετάστηκε είναι εάν το δηλητήριο ψεκάστηκε επάνω τους ή χορηγήθηκε μέσω της τροφής ή του ποτού τους.
Τα τοξικολογικά αποτελέσματα οδήγησαν σε μια μεγαλύτερη έκπληξη. Ο Σκριπάλ και η κόρη του δέχθηκαν επίθεση με το «ξεχασμένο» δηλητήριο Novichok. Ένα «παιχνίδι» απευθείας από το παρελθόν. Ελάχιστα εργαστήρια στον κόσμο είναι σε θέση να παράξουν μία τέτοια τοξική ουσία, ανάμεσά τους τα εργαστήρια των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών στο Γιασένοβο, κοντά στη Μόσχα.
Το Novichok
Η καθηγήτρια Μισέλ Καρλίν, ειδική σε θέματα Χημείας, του Northumbria University, εξηγεί ότι το Novichok, που στα ρωσικά σημαίνει «νεοφερμένος» ή «νεοσύλλεκτος», είναι μια σειρά νευρικών παραγόντων που αναπτύχθηκαν από τη Σοβιετική Ενωση στη δεκαετία του 1970 και του 1980. Σχεδιάστηκαν ως μέρος του σοβιετικού προγράμματος με την κωδική ονομασία «Foliant».
Σύμφωνα με επιστημονικές αναλύσεις, είναι οι πιο θανάσιμοι νευρικοί παράγοντες που έγιναν ποτέ, πιθανώς πέντε έως οκτώ φορές πιο ισχυρές από το VX, που αρχικά χρησιμοποιήθηκε για στρατιωτική χρήση. Μόλις 10 ml VX αρκούν για να προκαλέσουν θανατηφόρα διατάραξη του νευρικού συστήματος μέσα σε 15 λεπτά. Το VX ήταν η ουσία που χρησιμοποιήθηκε για τη δολοφονία του ετεροθαλούς αδελφού του ηγέτη της Βόρειας Κορέας, Κιμ Γιονγκ Ουν, Κιμ Γιονγκ Ναμ, στο αεροδρόμιο της Κουάλα Λουμπούρ τον Φεβρουάριο του 2017. Η δηλητηρίαση του Σκριπάλ και της κόρης του επανέφεραν στη μνήμη την υπόθεση Λιτβινένκο, πρώην πράκτορα των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών (FSB) και επικριτή του Βλαντίμιρ Πούτιν, ο οποίος δηλητηριάσθηκε το 2006 στο Λονδίνο με πολώνιο-210, μια επίσης εξαιρετικά τοξική ραδιοενεργή ουσία. Αναμφισβήτητα, μια από τις πιο δημόσιες δολοφονίες στην ιστορία της κατασκοπείας.
Σίγουρη πρακτική
Γιατί όμως χρησιμοποιήθηκε το «ξεχασμένο» Novichok; Την εποχή της κβαντικής κρυπτογραφίας, των δορυφόρων, των τηλεχειριζόμενων αεροσκαφών και αναρίθμητων μέσων που προσφέρει ο σημερινός κόσμος της τεχνολογίας, η επιλογή μοιάζει σχεδόν παράλογη.
Δεν είναι όμως. Στέλεχος της Αντιτρομοκρατικής Υπηρεσίας στην Αθήνα, μιλώντας στον «Φιλελεύθερο», μας αναφέρει τους λόγους της μυστηριώδους επιλογής:
«Στις μέρες μας τα γεγονότα απέδειξαν ότι, παρά τη φήμη και τη χρησιμότητα των εξελιγμένων συστημάτων επιχειρησιακών δυνατοτήτων και επιτήρησης, ο ανθρώπινος παράγοντας -ο κατάσκοπος δηλαδή- συνεχίζει να παίζει θεμελιώδη ρόλο. Μπορεί η τεχνολογία να αναπτύσσεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα και ο κόσμος της κατασκοπείας να συμπεριλαμβάνει στην επιχειρησιακή του δραστηριότητα τους πιο εφευρετικούς τρόπους, αλλά οι παλιές πρακτικές είναι οι πιο σίγουρες, γιατί είναι δοκιμασμένες. Επιλέχθηκε αυτή η τακτική με το δηλητήριο Novichok, γιατί είναι απίστευτα αποτελεσματική και δεν αφήνει ίχνη…».
Οι «παλιοί καλοί Ρώσοι»;
Εάν η απόπειρα δολοφονίας του Σκριπάλ αποδειχτεί ότι είχε οικονομικά κίνητρα και συνδέεται με τη ρωσική μαφία, τα πράγματα είναι απλά και μάλλον συνηθισμένα. Ο πρώην κατάσκοπος, σύμφωνα με δημοσιογραφικές πηγές στο Λονδίνο, ίσως να μην ήταν τόσο… «συνταξιούχος». Υπάρχουν ενδείξεις ότι συνέχιζε να παρέχει πληροφορίες στη βρετανική υπηρεσία πληροφοριών (MI6) -κάτι απολύτως αναμενόμενο-, αλλά και σε μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες που συναλλάσσονται με τη Ρωσία. Η Αγγλία παραμένει αγαπημένος τόπος των ισχυρών Ρώσων. Η πτήση Μόσχα - Λονδίνο διαρκεί μόνο 4 ώρες, τα παιδιά τους πηγαίνουν σε καλά σχολεία, οι ίδιοι απολαμβάνουν την ζωή στο Λονδίνο, συμμετέχοντας και ελέγχοντας ένα σημαντικό τμήμα της οικονομίας στη βρετανική πρωτεύουσα.
Ένας περίπλοκος νέος πόλεμος
Η δεύτερη εκδοχή, όμως, αυτή της άμεσης συμμετοχής του ρωσικού κράτους στην απόπειρα δολοφονίας του Σκριπάλ, μπορεί να στέλνει ένα «παγκόσμιο» δραματικό μήνυμα:
«Δεν μας αφορά εάν ξέρετε ποιος είναι από πίσω -εξάλλου δεν έχετε αποδείξεις- οι εχθροί του ρωσικού κράτους θα τελειώσουν». Πριν από λίγα χρόνια τα λόγια του Πούτιν δεν ήταν πολύ διαφορετικά σε δημόσια ομιλία του: «Μια φορά προδότης, πάντοτε προδότης».
Εάν η απόπειρα εναντίον του Σκριπάλ ήταν μεθοδευμένη και εκτελεσμένη από τη Μόσχα, το μήνυμα έχει σταλεί. Η Ρωσία «επιστρέφει» στις πρακτικές της KGB με τη μεθοδολογία υπερδύναμης και δεν φοβάται να προκαλέσει οποιονδήποτε. Ξεκίνησε με την Αγγλία που παρουσιάζεται μετά το Brexit ως ο αδύναμος κρίκος του δυτικού κόσμου. Με άλλα λόγια, η υπόθεση Σκριπάλ είναι μέρος μιας περίπλοκης νέας μορφής σύγκρουσης που επιλέγει ο Πούτιν με στόχο να βλάψει τη Δύση, τις συμμαχίες και τα θεσμικά της όργανα. Εάν επιβεβαιωθεί η άμεση ρωσική εμπλοκή στο Σάλισμπερι, τότε η «δολοφονία Σκριπάλ» είναι ένα πολύ μικρό μέρος μιας πολύ μεγάλης εικόνας.
Ο Σεργκέι Σκριπάλ δεν ήταν ο συνηθισμένος κατάσκοπος που περιγράφουν λάιφσταιλ περιοδικά και φαντασιώνονται οι ταινίες του Χόλιγουντ. Ήταν ένα πραγματικός κατάσκοπος, «βουτηγμένος» βαθιά στον ανελέητο πόλεμο σκιών που επηρεάζουν τη διεθνή πολιτική. Είχε μακρά σταδιοδρομία στους κόλπους της GRU, της διαβόητης υπηρεσίας πληροφοριών του ρωσικού στρατού, μέχρι που έφτασε στον βαθμό του συνταγματάρχη. Το 1999 αναβαθμίστηκε σε υψηλόβαθμο στέλεχος του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών, όπου έμεινε τέσσερα χρόνια πριν γίνει καθηγητής στη στρατιωτική και διπλωματική Ακαδημία του υπουργείου Άμυνας.
Η προνομιούχος θέση του προσέλκυσε την προσοχή των βρετανικών υπηρεσιών πληροφοριών, οι οποίες τον στρατολόγησαν το 1995. Από τότε και μέχρι τη σύλληψή του το 2004, είχε αποκαλύψει την ταυτότητα δεκάδων Ρώσων μυστικών πρακτόρων που επιχειρούσαν στην Ευρώπη, καθώς και πληροφορίες αναφορικά με τις ρωσικές στρατιωτικές μονάδες και την πολεμική τους ετοιμότητα. Σε αντάλλαγμα, έλαβε το μάλλον πενιχρό ποσό των 100.000 δολαρίων μέσω τραπεζικού λογαριασμού στην Ισπανία.
Στη διάρκεια της δίκης του, ο Σκριπάλ παραδέχθηκε την ενοχή του. Καταδικάστηκε τον Αύγουστο του 2006 σε 13 χρόνια φυλάκισης. Το 2010, η θεαματική σύλληψη στις ΗΠΑ δέκα Ρώσων πρακτόρων «εν υπνώσει», μεταξύ των οποίων η διάσημη καλλίπυγος κατάσκοπος Αννα Τσάπμαν, υπενθύμισε στον κόσμο των κατασκόπων τον Σεργκέι Σκριπάλ. Μαζί με τον Ιγκόρ Σουτιάγκιν, ερευνητή που είχε καταδικασθεί σε κάθειρξη 15 ετών για κατασκοπεία προς όφελος των ΗΠΑ, τον Αλεξάντρ Ζαπαρόσκι, πρώην συνταγματάρχη των ρωσικών υπηρεσιών πληροφοριών που καταδικάστηκε σε κάθειρξη 18 ετών για τον ίδιο λόγο, και τον Γκενάντι Βασιλένκο, πρώην πράκτορα της KGB καταδικασμένο σε φυλάκιση 3 ετών για παράνομη κατοχή όπλων, ανταλλάχθηκε με τους 10 Ρώσους πράκτορες.
Μετά την ιστορική, πρωτοφανή για τα δεδομένα της σύγχρονης εποχής ανταλλαγή, τη σημαντικότερη μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, κατέφυγε στην Αγγλία, τη «δεύτερη πατρίδα του», όπου με νέα ταυτότητα και με μια γενναιόδωρη σύνταξη του βρετανικού κράτους προσπάθησε να σβήσει τα ίχνη του και να εξαφανιστεί στην αγγλική ύπαιθρο.
Το παιχνίδι, αυτό το vintage αλλά τόσο επίκαιρο, σπάνια έχει καλό τέλος. Στον σκοτεινό κόσμο των κατασκόπων δεν υπάρχει καμία διαφυγή. Η Γη είναι... επίπεδη, τα σύνορα δεν παίζουν κανέναν ρόλο και είναι πάντα ανοιχτά, ενώ οι τοίχοι των φυλακών είναι αόρατοι. Οι πράκτορες, ακόμη χειρότερα οι διπλοί πράκτορες, όπως ο Σκριμπάλ, γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει «σύνταξη» στον κόσμο τους. Μέχρι το τέλος της ζωής τους κοιτάνε πίσω τους, αγωνιώντας εάν η «τελική πράξη» θα σε μια πολυσύχναστη παμπ της αγγλικής επαρχίας, σε ένα εμπορικό κέντρο ή στο δωμάτιο ενός φτηνού ξενοδοχείου.
