Το τελευταίο διάστημα όλα τα βλέμματα έχουν στραφεί στην Ουκρανία. Έξι χρόνια μετά την κατάληψη της Κριμαίας από τη Ρωσία και την κατάπαυση του πυρός μεταξύ Ουκρανών και φιλορώσων αυτονομιστών στην Ανατολική Ουκρανία (Ντονμπάς), η ένταση έχει κλιμακωθεί και υπάρχουν φόβοι για αναζωπύρωση της σύρραξης. Την κατάσταση παρακολουθούν στενά οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση.
Μεγάλο ενδιαφέρον δείχνει και η Τουρκία. Ποιος ο ρόλος της Άγκυρας στη σύρραξη και γιατί οι Τούρκοι θέλουν να έχουν λόγο και στην Ουκρανία;
Παρά το γεγονός ότι οι πολιτικές της Άγκυρας την καθιστούν εκ των πραγμάτων παράγοντα αστάθειας στην ευρύτερη περιοχή, η Τουρκία θεωρείται ακόμα ως ένας σύμμαχος και εταίρος της Δύσης, παρά την γκρίνια της Ελλάδας, της Γαλλίας και της νέας διοίκησης των ΗΠΑ.
Το ΝΑΤΟ, για παράδειγμα, συμπεριφέρεται αγνοώντας τη σταδιακή αυτονόμηση της Τουρκίας στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. Σε κάθε περίπτωση, είναι γεγονός ότι ο Τούρκος πρόεδρος έχει επιλέξει έναν δρόμο πιο αυταρχικό ο οποίος περιλαμβάνει και την de facto συνεργασία της Τουρκίας με τους στρατηγικούς αντιπάλους των ΗΠΑ όπως η Ρωσία, η Κίνα και, σε μικρότερο βαθμό το Ιράν.
Οι σχέσεις Τουρκίας – Ρωσίας έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: Τα δύο καθεστώτα αν και γνωρίζουν καλά τα αντικρουόμενα συμφέροντά τους, έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν μια σχέση «ανταγωνιστικής συνεργασίας» όσον αφορά στα μείζονα περιφερειακά ζητήματα. Αυτό το είδαμε να συμβαίνει στη Συρία και το Ναγκόρνο Καραμπάχ και, σε μικρότερο βαθμό, στη Λιβύη. Είναι ωστόσο γεγονός, ότι τα δύο κράτη χρειάζονται το ένα το άλλο για μια σειρά λόγων: Η Τουρκία ελέγχει τα Στενά τα οποία αποτελούν τον μοναδικό διάδρομο των Ρώσων προς τα θερμά ύδατα της Μεσογείου.
Επίσης, η Ρωσία έχει επενδύσει στους αγωγούς φυσικού αερίου TurkStream Ι & ΙΙ. Η Τουρκία, από την άλλη πλευρά, αντιλαμβάνεται ότι, για να έχει λόγο στα τεκταινόμενα στη Συρία, πρέπει να συνομιλεί με τη Ρωσία. Δευτερευόντως, η Ρωσία είναι σημαντική εξαιτίας του ρόλου της στην κατασκευή του πυρηνικού αντιδραστήρα στο Akkuyu της Μερσίνης. Μην ξεχνάμε, επίσης, ότι οι περισσότεροι τουρίστες στην Τουρκία προέρχονται από τη Ρωσία (7.017.657 το 2019), άρα η Ρωσία είναι σημαντική και για την τουρκική οικονομία.
Το σημαντικότερο είναι ότι τόσο η Τουρκία όσο και η Ρωσία θέλουν να αλλάξουν το status quo στην ευρύτερη περιοχή και αυτό τους φέρνει αντιμέτωπους με τους Αμερικανούς και τους Ευρωπαίους. Φυσικά, η συνεργασία τους έχει και κάποια όρια, καθώς και οι δύο τους διεκδικούν ένα μεγάλο μερίδιο της πίτας στην ευρύτερη περιοχή. Ρωσία και Τουρκία έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα στη Συρία, τη Λιβύη, τον Καύκασο, την Κεντρική Ασία και στα Βαλκάνια. Αντικρουόμενα είναι τα συμφέροντά τους και στην Ουκρανία.
Η Τουρκία έχει αυξήσει την παρουσία της στην Ουκρανία: Οταν η Ρωσία κατέλαβε τη Χερσόνησο της Κριμαίας το 2014, η Τουρκία αντέδρασε εντόνως καταδικάζοντας τη ρωσική κατοχή και κάνοντας λόγο μέχρι και για επανάληψη των διωγμών των Τατάρων της Κριμαίας, όπως είχε συμβεί το 1944 επί Στάλιν.
Σφοδρή ήταν η αντίδραση της Τουρκίας και στη ρωσική εμπλοκή στη σύρραξη στο Ντονμπάς. Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα στην Τουρκία, το 2016, οι ρωσοτουρκικές σχέσεις βελτιώθηκαν. Όμως η στάση της Τουρκίας στο ουκρανικό δεν άλλαξε. Το 2017, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου τόνισε ότι πρέπει να αποκατασταθεί η εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας (την ώρα που Τούρκοι στρατιώτες κατέχουν παρανόμως εδάφη στην Κύπρο και την Συρία).
Το τελευταίο διάστημα, επί προεδρίας Ζελένσκι, οι σχέσεις των δύο χωρών αναβαθμίστηκαν και άλλο: Τουρκία και Ουκρανία υπέγραψαν συμφωνίες αμυντικής συνεργασίας τον περασμένο Οκτώβριο και Φεβρουάριο. Ο Ουκρανός πρόεδρος, μάλιστα, απένειμε μετάλλιο στον Ερντογάν διότι αυτός υποστηρίζει, σύμφωνα με τον Ζελένσκι, τα δίκαια του ουκρανικού λαού. Η διείσδυση της Τουρκίας στην Ουκρανία φαίνεται άλλωστε και από την πολύ πρόσφατη επίσκεψη του Ουκρανού προέδρου στην Κωνσταντινούπολη.
Την ώρα που ηχούν τα τύμπανα του πολέμου στην Ανατολική Ουκρανία, ο Ουκρανός ηγέτης αποφάσισε να επισκεφτεί τον Ερντογάν και όχι κάποιον άλλον Ευρωπαίο ηγέτη. Της επίσκεψης στην Τουρκία προηγήθηκε η επίσκεψη στον στρατηγικό εταίρο της Άγκυρας, το Κατάρ, πέντε ημέρες νωρίτερα.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι το εξής: Τι θα κάνει η Τουρκία αν η Ρωσία προχωρήσει σε στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον της Ουκρανίας; Το μόνο σίγουρο είναι ότι δε θα στείλει στρατιώτες να πολεμήσουν στο πλευρό των Ουκρανών. Αυτό που ενδέχεται να κάνει είναι να υιοθετήσει σκληρή γλώσσα εναντίον της Ρωσίας και υπέρ της εδαφικής ακεραιότητας της Ουκρανίας και να προσχωρήσει σε αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας και, ίσως, στρατιωτικού εξοπλισμού.
Η Τουρκία λοιπόν δεν σκοπεύει να έρθει σε μετωπική σύγκρουση με τη Ρωσία για την Ουκρανία. Τι γυρεύει επομένως εκεί; Τρεις είναι οι βασικοί λόγοι για τους οποίους οι Τούρκοι επενδύουν στην Ουκρανία:
Πρώτον, η στήριξη των Ουκρανών σε διπλωματικό και οικονομικό επίπεδο, βοηθά στην επαναπροσέγγιση της Τουρκίας με τη Δύση. Οι πρόσφατες κινήσεις της Τουρκίας δείχνουν την επιθυμία της να εξομαλύνει τις σχέσεις με την Ε.Ε. και κυρίως με τις ΗΠΑ. Με το να ακολουθεί πιστά την πολιτική την οποία ακολουθεί η Δύση για το ουκρανικό, η Τουρκία ανοίγει έναν ακόμη δίαυλο επικοινωνίας με τους Ευρωπαίους και τους Αμερικανούς και τους υπενθυμίζει ότι η Τουρκία είναι σημαντική για τη Δύση.
Δεύτερον, η Τουρκία του Ερντογάν, θέλει για ακόμη μία φορά να αποκτήσει τον ρόλο της προστάτιδας δύναμης των μουσουλμάνων και των τουρκόφωνων πληθυσμών απανταχού. Η Κριμαία αποτελεί την πατρίδα των Τατάρων της Κριμαίας, ενός τουρκικού φύλου το οποίο ασπάζεται το Ισλάμ και αποτελεί παραδοσιακό σύμμαχο των Τούρκων. Με την επαναφορά ενός ήπιου Παντουρκισμού στην Τουρκία, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και κυρίως, μετά την άνοδο του Ερντογάν, η σύσφιξη των σχέσεων με τουρκογενή κράτη και πληθυσμούς αποτέλεσε βασικό άξονα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής.
Η Τουρκία δεν δίστασε να τα «βάλει» με την Κίνα για το ζήτημα των Ουιγούρων – αν και στη συνέχεια έκανε πίσω. Το ίδιο έκανε και με τους Τατάρους της Κριμαίας. Η Τουρκία, σήμερα, απαιτεί την αποφυλάκιση των Τατάρων που βρίσκονται στις ρωσικές φυλακές, χτίζει οικισμούς για τους εξόριστους Τατάρους στην Ουκρανία και κάνει λόγο για δίωξη των Τατάρων από τα πατρογονικά τους εδάφη.
Τρίτον, η γεωγραφική θέση της Ουκρανίας, την καθιστά ως ένα σημαντικό κομμάτι στο τουρκικό παζλ για την επίτευξη της περιφερειακής ηγεμονίας. Η λεγόμενη νεο-οθωμανική πολιτική της ερντογανικής Τουρκίας, προσβλέπει στην ανάδειξη της Τουρκίας σε προστάτη του σουνιτικού Ισλάμ και περιφερειακό ηγεμόνα με ουσιαστικό ρόλο στα παγκόσμια τεκταινόμενα. Για να το καταφέρει αυτό, η Τουρκία πρέπει να εξασφαλίσει την παρουσία της στη Μέση Ανατολή & Βόρεια Αφρική, στην Ανατολική Μεσόγειο, στον Καύκασο και φυσικά στη Μαύρη Θάλασσα. Τα Βαλκάνια, η Κεντρική Ασία, το Σαχέλ και το Κέρας της Αφρικής είναι επίσης σημαντικά.
Η Ουκρανία λοιπόν είναι μια χώρα η οποία ελέγχει – τουλάχιστον στα χαρτιά – τη βόρεια ακτή της Μαύρης Θάλασσας. Αυτό την καθιστά σημαντική για την πολιτική της Τουρκίας στη Θάλασσα αυτή. Ακόμη, η Τουρκία προσπαθεί να δημιουργήσει ένα σύμπλεγμα συμμαχιών και στρατηγικών συνεργασιών, το οποίο ξεκινά από τη Δυτική Αφρική και φθάνει μέχρι την Ινδοκίνα (Νοτιοανατολικής Ασία). Η Τουρκία προσπαθεί να εντάξει την Ουκρανία στο σύμπλεγμα των συμμαχιών της.
Διότι η Ουκρανία, δεν έχει μόνο τα χαρακτηριστικά που αναφέρω ανωτέρω, αλλά πρόκειται, επίσης, για μια μεγάλη χώρα, με μεγάλο πληθυσμό την οποία μπορεί η Τουρκία να εκμεταλλευτεί και οικονομικά στο μέλλον. Τέλος, η παρουσία της Τουρκίας στην Ουκρανία, ενισχύει τη θέση της έναντι της Ρωσίας.
Όπως είπαμε τα δύο κράτη συνεργάζονται σε μια σειρά ζητημάτων, όμως, ταυτόχρονα, συναγωνίζονται για το ποιος θα αποκτήσει τον μεγαλύτερο έλεγχο στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και του μετασοβιετικού χώρου. Η Τουρκία θέλει να αποδείξει ότι αποτελεί έναν ίσο συνομιλητή της Ρωσίας. Η διείσδυση σε περιοχές όπου παραδοσιακά αποτελούσαν σφαίρες επιρροής της Ρωσίας, όπως η Ουκρανία ή ο Καύκασος, βοηθούν την Τουρκία να διεκδικεί ένα ρόλο ισάξιο με εκείνον της Ρωσίας.
Επομένως, είμαστε θεατές μιας προσπάθειας εκ μέρους της Τουρκίας να εγκαθιδρύσει μια μόνιμη παρουσία στην Ουκρανία. Αν το καταφέρει, έχει να κερδίσει α) τη μερική αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των ΗΠΑ, β) την περαιτέρω εργαλειοποίηση του ζητήματος των Τατάρων της Κριμαίας και γ) την αύξηση της παρουσίας της στη Μαύρη Θάλασσα. Βεβαίως, η τουρκική επιρροή δεν μπορεί να ξεπεράσει εκείνη των ΗΠΑ ή της Γερμανίας. Όμως η Τουρκία, έχει τη δυνατότητα να παίξει το παιχνίδι της στην Ουκρανία, ιδίως τώρα που η έκταση έχει κλιμακωθεί, και αυτό θα το εκμεταλλευτεί στο έπακρον.
