Οι κάμερες σώματος έχουν γίνει σχεδόν πανταχού παρούσες στην επιβολή του νόμου την τελευταία δεκαετία, πλην όμως παραμένει ένα κενό μεταξύ προσδοκιών και πραγματικότητας. Στην αρχή, ακτιβιστές και πολιτικοί συχνά προωθούσαν τις κάμερες σώματος (body worn cameras, BWC) ως πανάκεια για μια σειρά από προκλήσεις που αντιμετωπίζει η επιβολή του νόμου, όπως η περιττή χρήση βίας ή η αστυνόμευση με διακρίσεις εις βάρος συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων.
Στην πρόσφατη πολιτική συζήτηση με αντικείμενο την αποτροπή περιπτώσεων βίας που ασκείται από αστυνομικούς σε πολίτες και την ενίσχυση της διαφάνειας σε συγκεκριμένες «αλληλεπιδράσεις» αστυνομικών και πολιτών, τέθηκε το θέμα της χρήσης φορητών καμερών και καμερών σώματος σε συγκεκριμένες υπηρεσίες αστυνόμευσης.
Υπάρχει ελληνική νομοθεσία που να καλύπτει τη χρήση ατομικών καμερών καταγραφής;
Ναι, η ΕΛ.ΑΣ. νομιμοποιείται να χρησιμοποιεί φορητές κάμερες σε ιδιάζουσες περιπτώσεις για την πρόληψη και καταστολή συγκεκριμένων εγκλημάτων που περιγράφονται περιοριστικά στο Π.Δ. 75/2020. Δεν πρόκειται για μια διαρκής παρακολούθηση αστυνομικών σωμάτων και πολιτών αλλά για μια περιορισμένη, χρονικά και τοπικά, παρακολούθηση. Η χρήση των καμερών δεν συνεπιφέρει την ακύρωση των δικαιωμάτων που προβλέπονται στο Γενικό Κανονισμό Προσωπικών Δεδομένων (ΓΚΠΔ, GDPR). Τα υποκείμενα των δεδομένων πρέπει, για παράδειγμα, να ενημερώνονται επαρκώς όταν εισέρχονται σε χώρο επιτήρησης. Ιδιάζουσας σημασίας στο ζήτημα αυτό είναι η εκπόνηση μελέτης εκτιμήσεως αντικτύπου για τους κινδύνους που επιφέρει η βιντεοσκόπηση στα δικαιώματα των πολιτών. (1)
Κατά τη homo digitalis: «Η λειτουργία φορητών συστημάτων επιτήρησης, όπως drones και φορητές κάμερες, μπορεί να λάβει χώρα μόνο όταν υπάρχει άμεσος σοβαρός κίνδυνος τέλεσης συγκεκριμένων αξιόποινων πράξεων, ενώ πρέπει πάντα να προηγείται η έκδοση από την ΕΛ.ΑΣ. ειδικής απόφασης με την οποία αιτιολογείται ειδικώς – κάθε φορά – η συνδρομή των αναγκαίων προϋποθέσεων για τη λειτουργία των φορητών συστημάτων επιτήρησης, επεξηγούνται τα συγκεκριμένα πραγματικά στοιχεία που στοιχειοθετούνται, και περιγράφονται λεπτομερώς οι όροι λειτουργίας των φορητών συστημάτων.» (2)
Μπορεί ένας πολίτης να έχει πρόσβαση σε έγγραφα που αφορούν στη χρήση ατομικών καμερών καταγραφής;
Ναι, ενδεικτικά στις 9.12.2020, κατατέθηκαν ενώπιον του Αρχηγού της Ελληνικής Αστυνομίας, δύο επιστολές με τις οποίες υποβάλλονται καίρια ερωτήματα και αιτήματα πρόσβασης σε έγγραφα αναφορικά με τη χρήση drones και φορητών καμερών κατά τις αστυνομικές επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα στην Αθήνα τόσο στην επέτειο του Πολυτεχνείου όσο και στην επέτειο από το θάνατο του Αλέξη Γρηγορόπουλου. Και οι δύο επιστολές κοινοποιήθηκαν στον Υπουργό Προστασίας του Πολίτη, και στον Πρόεδρο της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα. (2)
Ποια είναι η διεθνής εμπειρία της χρήσης ατομικών καμερών καταγραφής;
To 2015, 34 ομάδες πολιτικών δικαιωμάτων στις ΗΠΑ ανακοίνωσαν κατευθυντήριες γραμμές για την χρήση καμερών σώματος. Σε γενικές γραμμές, λένε ότι οι κανόνες χρήσης πρέπει να είναι δημόσιοι, να αναπτυχθούν με το κοινό και στη συνέχεια να είναι διαθέσιμοι στο κοινό. Ζητούν «περιορισμούς» σχετικά με το τι είδους τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αξιολόγηση του υλικού, όπως αλγόριθμοι αναγνώρισης προσώπου. Και υπαγορεύουν ότι οι αστυνομικοί θα πρέπει να υποβάλλουν τις δικές τους αναφορές περιστατικών προτού προβούν σε προβολή βίντεο με κάμερα, διατηρώντας έτσι την «ανεξάρτητη αποδεικτική αξία» και των δύο (3).
Σε πολλές χώρες έχουν εκπονηθεί πολιτικές χρήσης καμερών σώματος που είναι δημοσιευμένες και άρα στη διάθεση κάθε πολίτη. Αυτό προκύπτει και από τη δημοσιευμένη πολιτική της Διεθνούς Ένωσης Αρχηγών Αστυνομικών (IACP) (4) και από σύγχρονα παραδείγματα στις ΗΠΑ (5) και το Ηνωμένο Βασίλειο (6,7). Από αυτά έχει ενδιαφέρον η ενημέρωση που δίνει η πολιτειακή αστυνομία της Νέας Υόρκης με την παράθεση απαντήσεων σε ερωτήσεις όπως: Τι είναι οι κάμερες σώματος; Πότε απαιτούνται οι αστυνομικοί να εγγράφουν βίντεο; Θα ενημερώνουν οι αστυνομικοί τους πολίτες ότι μια κάμερα καταγράφει; Πότε μπορεί ένας αστυνομικός να απενεργοποιήσει την κάμερα; Πόσο καιρό θα διατηρήσει το NYPD τις εγγραφές; Πότε μπορούν οι αστυνομικοί να βλέπουν βίντεο που έχει καταγραφεί με κάμερα σώματος; Πότε κοινοποιείται το NYPD βίντεο από κάμερες σώματος σε άλλες κρατικές οντότητες; Πώς μπορούν οι πολίτες να ζητήσουν πρόσβαση σε καταγραφή περιστατικού από κάμερα σώματος; (5)
Η Ιρλανδική Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων (Data Protection Commission Ireland) εξέδωσε κατευθυντήριες οδηγίες χρήσεις καμερών σώματος τον Ιανουάριο του 2020 επισημαίνοντας, μεταξύ άλλων, ότι οι υπεύθυνοι επεξεργασίας πρέπει να αποδείξουν ότι έχουν πραγματικό έννομο συμφέρον να πραγματοποιήσουν αυτήν την επεξεργασία, ότι οι κάμερες σώματος είναι απαραίτητες και η χρήση τους αναλογική για την επίτευξη των σκοπών της επεξεργασίας και ότι δεν θα έχουν δυσανάλογο αντίκτυπο στα ενδιαφερόμενα άτομα. (8)
Παράλληλα έχουν αναπτυχθεί κριτήρια αξιολόγησης των υπαρχουσών πολιτικών για τη χρήση καμερών σώματος από αστυνομικούς. Μια τέτοια αξιολόγηση (9) περιλαμβάνει τα παρακάτω οκτώ κριτήρια, τα οποία προέρχονται από τις Αρχές (principles) Πολιτικών Δικαιωμάτων σχετικά με την πολιτική (policy) για τη χρήση καμερών σώματος:
- Η Πολιτική της υπηρεσίας είναι δημόσια και άμεσα διαθέσιμη: η υπηρεσία δημοσιεύει την πιο πρόσφατα διαθέσιμη στο κοινό έκδοση της πολιτικής της στον ιστότοπο της, σε μια τοποθεσία που είναι εύκολα προσβάσιμη από πολίτες.
- Περιορίζει τη διακριτική ευχέρεια υπαλλήλων σχετικά με το πότε πρέπει να καταγράφεται: περιγράφει με σαφήνεια πότε οι αστυνομικοί πρέπει να καταγράφουν και απαιτεί από τους αστυνομικούς να παρέχουν συγκεκριμένες αιτιολογήσεις για την αποτυχία καταγραφής των απαιτούμενων συμβάντων.
- Αντιμετωπίζει θέματα ιδιωτικότητας: προστατεύει συγκεκριμένα κατηγορίες ευάλωτων ατόμων (π.χ. θύματα σεξουαλικών εγκλημάτων) από την καταγραφή χωρίς τη συναίνεσή τους.
- Απαγορεύει την προβολή πριν τη σύνταξη αναφοράς από τον αστυνομικό: απαιτεί από τους αξιωματικούς να υποβάλουν μια αρχική γραπτή αναφορά ή δήλωση πριν από την εξέταση του σχετικού βίντεο, για όλα τα περιστατικά.
- Θέτει χρονικά όρια στη διατήρηση του βίντεο: απαιτεί από την υπηρεσία να διαγράψει μη ενημερωμένο υλικό εντός 6 μηνών.
- Προστατεύει το υλικό από παραβίαση και κατάχρηση: απαγορεύει ρητά τόσο την παραβίαση βίντεο όσο και τη μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση και υποδεικνύει ότι όλη η πρόσβαση σε καταγεγραμμένα πλάνα θα καταγραφεί ή θα ελεγχθεί.
- Καθιστά το υλικό διαθέσιμο σε άτομα που υποβάλλουν καταγγελίες: επιτρέπει ρητά σε άτομα που υποβάλλουν καταγγελίες αστυνομικής κακής συμπεριφοράς να βλέπουν όλα τα σχετικά βίντεο.
- Περιορίζει τη χρήση βιομετρικών τεχνολογιών: περιορίζει απότομα τη χρήση βιομετρικών τεχνολογιών (π.χ. αναγνώριση προσώπου) για την αναγνώριση ατόμων σε υλικό.
Συμπέρασμα
Η χρήση ατομικών καμερών καταγραφής είναι σύννομη με τους συγκεκριμένους περιορισμούς που ορίζει το ΠΔ75/2020. Η λελογισμένη, στα όρια του νόμου, χρήση τους θα ήταν χρήσιμη, λαμβάνοντας ωστόσο υπόψη ότι θα χρειαστεί περισσότερη έρευνα σχετικά με το αν και σε ποιο βαθμό η χρήση αυτών των καμερών βελτιώνει την αστυνομική λογοδοσία ή τις σχέσεις αστυνομίας-πολιτών. (10)
Σύμφωνα με τις διεθνείς πρακτικές και τις αξιολογήσεις τους, η χρήση καμερών σώματος δεν συνεπάγεται αυτομάτως και αυτονοήτως την αύξηση της λογοδοσίας των αστυνομικών. Το αν οι κάμερες σώματος καθιστούν την αστυνομία πιο υπεύθυνη - ή απλώς ενισχύουν την αστυνομική παρακολούθηση των πολιτών - εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται οι κάμερες και τα πλάνα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο απαιτείται η διαμόρφωση πολιτικής χρήσης καμερών σώματος από τα σώματα ασφαλείας που θα τις χρησιμοποιήσουν. Η διεθνής εμπειρία μας επιτρέπει να δούμε ότι «χωρίς προσεκτικά διαμορφωμένες και δημοσίως διαθέσιμες πολιτικές (policies), υπάρχει πραγματικός κίνδυνος αυτές οι συσκευές να γίνουν εργαλεία αδικίας και όχι εργαλεία λογοδοσίας».
Βιβλιογραφία:
- https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/to-zitima-twn-kamerwn-foritwn-kai-swmatos-poy-feroun-oi-monades-apokatastaseos-tis-taxis-mat-tis-ellhnikhs-astynomias/
- https://www.homodigitalis.gr/posts/8101
- https://www.theatlantic.com/technology/archive/2015/05/civil-rights-rules-for-body-cameras/393377/
- https://www.theiacp.org/sites/default/files/all/b/BodyWornCamerasPolicy.pdf
- https://www1.nyc.gov/site/nypd/about/about-nypd/equipment-tech/body-worn-cameras.page
- https://www.gov.uk/government/publications/dvsa-privacy-notices/dvsas-use-of-cctv-privacy-policy
- https://library.college.police.uk/docs/college-of-policing/Body-worn-video-guidance-2014.pdf
- https://www.dataprotection.ie/en/dpc-guidance/guidance-body-worn-cameras-or-action-cameras
- https://www.bwcscorecard.org/
- https://www.arnoldventures.org/stories/what-does-the-science-say-about-police-using-body-worn-cameras/
*Ο συγγραφέας δηλώνει ότι δεν υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων. Ο συγγραφέας δεν έλαβε οικονομική υποστήριξη για την έρευνα, τη συγγραφή ή/και τη δημοσίευση αυτού του άρθρου.
**Ο Γιάννης Σ. Καλαντζάκης είναι entrepreneur υπηρεσιών υγείας, πιστοποιημένος Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων (DPOaaS) & σύμβουλος επιχειρήσεων σε θέματα διαχείρισης δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (GDPR), ιατρικού τουρισμού και ποιότητας. #IOwnMyHealthData
