Μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO (όχι μόνη της, όμως, αλλά με το σύνολο του Ιστορικού Κέντρου της Κωνσταντινουπολης), η Αγια-Σοφιά αποτελεί το πρώτο σε επισκεψιμότητα μνημείο της γειτονικής μας χώρας. Περικαλλής ναός, κατόπιν τζαμί και τώρα μουσείο, αποτελεί πόλο έλξης για χριστιανούς και μουσουλμάνους από ολόκληρο τον κόσμο. Η προσοχή που λαμβάνει, ωστόσο, από το τουρκικό κράτος δεν είναι ανάλογη της σημασίας της. Μπορεί ο πρόεδρος της γειτονικής μας χώρας να τη χρησιμοποιεί για τα πολιτικά του παιχνίδια, όμως η Αγια-Σοφιά έχει προβλήματα που χρονίζουν και δεν θα έπρεπε να υπάρχουν.
Σύμφωνα με τους Τσέχους μελετητές Jan Plachý, Josef Musílek, Luboš Podolka, Monika Karková, ο μεγαλύτερος κίνδυνος για το μνημείο είναι πως βρίσκεται σε τεκτονικά ενεργή περιοχή. Λόγω του περίπλοκου σχεδιασμού της και των καινοτόμων λύσεων που χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερσή της, υπάρχουν πολλά προβλήματα, ορατά ή μη ορατά. Τα δεύτερα είναι και τα σημαντικότερα, με κυριότερο τη χαμηλή αντοχή των δομικών υλικών της. Τι φταίει; Οπως αναφέρουν οι μελετητές σε επιστημονικό άρθρο τους, σε κάποια σημεία η διάβρωση των υλικών επιτρέπει την είσοδο υγρασίας, που επιτείνει τις φθορές, καθώς και οι ρωγμές που υπάρχουν στην τοιχοποιία και έχουν σχηματιστεί ανά τους αιώνες. Λόγω των ασταθών εδαφών στα οποία έχει γίνει η θεμελίωση υπάρχει κίνδυνος ακόμα και για την άνοδο θαλασσινού νερού στο μνημείο, το οποίο «μπορεί να απειλήσει τη δομή των θεμελίων».
Η γεωλογική ιδιομορφία της περιοχής παίζει κρίσιμο ρόλο, επισημαίνουν οι μελετητές. Λόγω της υψηλής συχνότητας σεισμών αποδίδεται μεγάλη σημασία στην ευελιξία των δομικών υλικών και μεγάλη προσοχή στο υπέδαφος. Προσοχή επίσης χρειάζεται σε περιόδους ισχυρών βροχοπτώσεων ή ακραίων θερμοκρασιών. Λόγω της κλιματικής αλλαγής, όλα βαίνουν προς το χειρότερο σενάριο.
Χωρίς προϋπολογισμό
Ανάλογα είναι και τα προβλήματα που διαπίστωσε ο Fergus M. Bordewich, ο οποίος έκανε έρευνα για λογαριασμό του επιστημονικού περιοδικού «Σμιθσόνιαν». Η παραμέληση του μνημείου είναι εμφανής σε πρώτη ματιά, λέει στην αρχή του άρθρου του. Υγρασία που συντελεί στο να ξεφλουδίζουν τα επιχρίσματα, στρώματα βρομιάς στα μάρμαρα, σκαλωσιές για εργασίες, ακαλαίσθητες πάντως, δημιουργούν «μια καταθλιπτική εντύπωση». Καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Πολυτεχνείο της Κωνσταντινούπολης, ο άνθρωπος που τον ξεναγεί, εξηγεί πως για μήνες ολόκληρους ουδείς εργάζεται σε αυτές τις σκαλωσιές. Ο Ζ. Αχούνμπεϊ έχει εργαστεί σε μερική αποκατάσταση εξωτερικών τμημάτων του κτιρίου στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και θεωρείται από τους συντηρητές ο φύλακας άγγελός του. «Τον ένα χρόνο υπάρχει προϋπολογισμός, τον επόμενο χρόνο δεν υπάρχει», λέει με αναστεναγμό. «Χρειαζόμαστε μόνιμο προσωπικό αποκατάστασης, συντηρητές για τα ψηφιδωτά, τις τοιχογραφίες και την τοιχοποιία και πρέπει να γίνονται εργασίες διαρκώς». Ρωγμές στα τούβλα και πτώσεις τους, παρουσιάζονται σε μέρη που είναι αθέατα για το κοινό.
Μεγάλος και υπαρκτός είναι ο κίνδυνος πτώσης του μνημείου από σεισμό. Η Κωνσταντινούπολη βρίσκεται ακριβώς πάνω σε ρήγμα. «Σίγουρα υπάρχουν σεισμικές απειλές για την Αγια-Σοφιά και είναι μεγάλες», λέει ο Stephen J. Kelley, αρχιτέκτονας και μηχανικός με έδρα το Σικάγο, ειδικός στις βυζαντινές εκκλησίες των Βαλκανίων. «Ενας σεισμός και όλη θα μπορούσε να πέσει». Η Αγια-Σοφιά είναι «μοναδικά ευάλωτη», όπως κάθε μνημείο του όγκου και της ηλικίας της.
Συστηματική δουλειά πρέπει να γίνει για να επιβιώσει για τους μελλοντικούς αιώνες. «Αυτό είναι το σημαντικότερο μνημείο του βυζαντινού πολιτισμού», λέει ο καθηγητής R. Ousterhout από το Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια. «Τα παλιά κτίρια όπως η Αγια-Σοφιά αγνοούνται μέχρι να υπάρξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Γίνονται παρεμβάσεις βιαστικά και στη συνέχεια ξεχνιούνται μέχρι την επόμενη έκτακτη ανάγκη. Εν τω μεταξύ, υπάρχει μια συνεχής επιδείνωση».
«Δεν υπάρχει μακροπρόθεσμο σχέδιο για τη διατήρηση των ψηφιδωτών που εξακολουθούν να επιβιώνουν», λέει στο «Σμιθσόνιαν» ο ιστορικός τέχνης Teteriatnikov, ο οποίος προσθέτει ότι απαιτείται μια πιο συντονισμένη προσπάθεια για την προστασία της δομής από τους σεισμούς.
«Πρέπει να ξαναβρούμε την Αγια-Σοφιά», λέει ο Ζένεπ Αχούνμπεϊ. Ο συγγραφέας του άρθρου σημειώνει κλείνοντας: «Είδα ένα παγιδευμένο περιστέρι να περνάει μέσα από αρχαίους θόλους και κιονοστοιχίες, και πάλι προς τα πάνω προς τον θόλο λαμπερού χρυσού μωσαϊκού, με τα φτερά του να χτυπούν, σαν τη χαμένη ψυχή των Βυζαντινών. Εχουμε ένα τεράστιο και περίπλοκο κτίριο. Πρέπει να μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο μελετάμε παλιά κεντήματα, βελονιά με βελονιά».
Η ιστορία της
Ξύλινα τείχη (τα αυθεντικά τείχη του Βυζαντίου καταρρέουν), ιαχές, πυροτεχνήματα. Ετσι γιόρτασε ο Ταγίπ Ερντογάν την επέτειο της Αλωσης έξω από την Αγία Σοφία και μαζί το Ραμαζάνι, με την ανάγνωση του Κορανίου. «Η σημερινή κίνηση του προέδρου Ερντογάν δείχνει μια βαθιά ισλαμική τάση, η οποία συνδέεται με την εσωτερική πολιτική του, τη στιγμή που η Τουρκία ταλανίζεται από μεγάλα προβλήματα», είπε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη για το επαίσχυντο θέαμα. Ολόκληρη η δήλωσή της: «Η Αγία Σοφία, μαζί με άλλα μνημεία της Κωνσταντινούπολης, περιλαμβάνεται από το 1985 στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Αρα, η Αγία Σοφία απολαμβάνει και χαίρει ισχυρής προστασίας ως μείζον πολιτιστικό αγαθό της ανθρωπότητας. Το 1934 ο ιδρυτής του σύγχρονου τουρκικού κράτους Κεμάλ Ατατούρκ μετέτρεψε την Αγία Σοφία σε μουσείο. Με τον τρόπο αυτό αναγνωρίστηκε ότι το συγκεκριμένο μνημείο ανήκει στην ανθρωπότητα, ενώ παράλληλα αναγνωρίστηκε η διαχρονική Ιστορία της Κωνσταντινούπολης και η πολυπολιτισμικότητά της. Στην ουσία απεδόθη ο προσήκων σεβασμός σ' αυτό το οικουμενικό μνημείο.Η σημερινή κίνηση του προέδρου Ερντογάν δείχνει μια βαθιά ισλαμική τάση η οποία συνδέεται με την εσωτερική πολιτική του, τη στιγμή που η Τουρκία ταλανίζεται από μεγάλα προβλήματα. Δεν μπορώ παρά να αποδοκιμάζω τη συγκεκριμένη κίνηση».
Ανάλογη και η δήλωση του υπουργείου Εξωτερικών, ότι το Κοράνι στην Αγία Σοφία «συνιστά απαράδεκτη απόπειρα αλλοίωσης του μνημειακού χαρακτήρα της, αλλά και πρόκληση στο θρησκευτικό συναίσθημα των απανταχού χριστιανών». Η χώρα μας ετοιμάζοντας προσεκτικά τα επόμενα βήματά της έχει μιλήσει σε διάφορα επίπεδα με στελέχη της UNESCO. Το ηθικό μας πλεονέκτημα είναι ότι η Ελλάδα και αποκαθιστά και δεν προσβάλει οθωμανικά μνημεία. Τα όσα έγιναν στην Αγία Σοφία στις 29 Μαΐου συνιστούν μεγίστη προσβολή.
Για περισσότερα από 900 χρόνια η Αγία Σοφία ήταν το πιο σημαντικό κτίριο στον ανατολικό χριστιανικό κόσμο: έδρα του Ορθόδοξου πατριάρχη, καθώς και η κεντρική εκκλησία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, των οποίων το παλάτι βρισκόταν κοντά. «Η Αγία Σοφία συνόψισε όλα όσα ήταν η Ορθόδοξη θρησκεία», λέει ο Ρότζερ Κρόουλι, συγγραφέας του «1453: Ο Ιερός Πόλεμος για την Κωνσταντινούπολη και η σύγκρουση του Ισλάμ και της Δύσης. Ηταν η μητρική εκκλησία - συμβόλιζε την αιώνια Κωνσταντινούπολη και την Αυτοκρατορία».
Το 1204, όταν οι Δυτικοευρωπαίοι σταυροφόροι κατευθύνθηκαν προς τους Αγίους Τόπους κατέλαβαν και λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη. Η Πόλη δεν ανέκαμψε ποτέ πλήρως. Στις 29 Μαΐου 1453, έπειτα από πολιορκία επτά εβδομάδων, οι Τούρκοι ξεκίνησαν μια τελική επίθεση. Οταν έγινε η άλωση, οι εισβολείς χύθηκαν στους δρόμους, λεηλατώντας εκκλησίες και παλάτια και σκοτώνοντας όποιον τύχαινε στον δρόμο τους. Τρομοκρατημένοι πολίτες συγκεντρώθηκαν στην Αγία Σοφία, ελπίζοντας ότι οι ιεροί περίβολοί της θα τους προστατέψουν. Προσεύχονταν απεγνωσμένα να επαληθευθεί η προφητεία ότι ένας εκδικητικός άγγελος θα έσπευδε να χτυπήσει τους εισβολείς πριν φτάσουν στη μεγάλη εκκλησία.
Αντ' αυτού, οι γενίτσαροι του σουλτάνου έσπασαν τις μεγάλες πόρτες από ξύλο και χαλκό και εισέβαλαν με αιματηρά σπαθιά στο χέρι, τερματίζοντας μια αυτοκρατορία που είχε αντέξει για 1.123 χρόνια. «Η σκηνή πρέπει να ήταν τρομακτική, όπως ο διάβολος που μπαίνει στον παράδεισο», λέει ο ιστορικός. «Η εκκλησία προοριζόταν να ενσωματώσει τον παράδεισο στη Γη, και αυτοί άνοιγαν τάφους, σκορπίζοντας τα οστά, χάραζαν τις εικόνες και έκλεβαν τις χρυσές κορνίζες τους. Φανταστείτε φρικτό χάος, γυναίκες να αρπάζονται από την αγκαλιά των συζύγων τους, παιδιά αποσχισμένα από γονείς και στη συνέχεια αλυσοδεμένα να πωλούνται ως δούλοι. Για τους Βυζαντινούς ήταν το τέλος του κόσμου».
Εκείνο το ίδιο απόγευμα, ο νέος ηγέτης της Κωνσταντινούπολης, ο σουλτάνος Μωάμεθ Β', μπήκε θριαμβευτικά από τις θρυμματισμένες πόρτες της Αγίας Σοφίας. Οπως λέει ο Ιλμπερ Ορτάιλι, διευθυντής του Μουσείου Τοπ Καπί, πρώην κατοικίας των Οθωμανών αυτοκρατόρων, «ήταν ένας άνθρωπος της Αναγέννησης, ένας διανοούμενος. Αναγνώρισε το μεγαλείο της Αγίας Σοφίας και την έσωσε».
Είναι αξιοσημείωτο ότι ο σουλτάνος επέτρεψε να παραμείνουν μερικά από τα καλύτερα χριστιανικά ψηφιδωτά, όπως η Παναγία και οι εικόνες των Σεραφείμ, τις οποίες θεωρούσε ως πνευματικά πνεύματα της πόλης. Ωστόσο, αργότερα, πιο φανατικοί σουλτάνοι θα ήταν λιγότερο ανεκτικοί. Τελικά, όλα τα εικονιστικά ψηφιδωτά επικαλύφθηκαν.
Μέχρι το 1934 οι μουσουλμανικές κλήσεις προς προσευχή αντηχούσαν από τους τέσσερις μιναρέδες της Αγίας Σοφίας - προστέθηκαν μετά την κατάκτηση. Εκείνη τη χρονιά, ο Κεμάλ Ατατούρκ ανακήρυξε την Αγία Σοφία σε μουσείο. Αλλά τα τελευταία χρόνια, η επαναφορά της λειτουργίας της σε τζαμί συζητείται διαρκώς, χωρίς κανέναν σεβασμό απέναντι σε ένα μείζον μνημείο της ανθρωπότητας.
*To κείμενο δημοσιεύθηκε στον Φιλελεύθερο της 6ης Ιουνίου
