Η εξασφάλιση της δυνατότητας πρόσβασης σε όλους σε κατάλληλη, προσιτή και αξιοπρεπή κατοικία συνιστά θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, το οποίο αποτελεί βασικό προαπαιτούμενο για την άσκηση και άλλων κατοχυρωμένων ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Στην Ελλάδα μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, η πλειονότητα των πολιτών ζούσε σε καθεστώς ιδιοκατοίκησης.
Λόγω της δεκαετούς οικονομικής κρίσης που ακολούθησε, αλλά και των σημαντικών μεταβολών στο προφίλ των νοικοκυριών, η κατάσταση έχει αλλάξει. Η σημαντική συρρίκνωση των εισοδημάτων των Ελλήνων σε συνδυασμό με την αύξηση του ποσοστού ανεργίας αλλά και τις ιδιαίτερα υψηλές τιμές των ενοικίων σε ορισμένες αστικές και τουριστικές περιοχές, ανάγκασαν τους πιο ευάλωτους συμπολίτες μας, είτε να διαβιούν σε συνθήκες έλλειψης στέγης, είτε να βρίσκονται στα όρια της ακραίας φτώχειας και να διαμένουν σε ακατάλληλα καταλύματα.
Για την καταπολέμηση του φαινομένου της αστεγίας, είναι αναγκαία η υιοθέτηση πολιτικών και η ανάπτυξη μηχανισμών και εργαλείων, που θα συμβάλλουν στη διασφάλιση επαρκούς και κατάλληλης στέγης και στην ενεργή και ομαλή επανένταξη των αστέγων στον κοινωνικό ιστό. Κομβικό ρόλο μεταξύ των εφαρμοζόμενων πολιτικών στην Ευρώπη και πλέον και στη χώρα μας διαδραματίζουν τα προγράμματα κοινωνικής κατοικίας (social housing).
Πρόκειται για οικονομικά προσιτή κατοικία (affordable housing), δηλ. κάθε κατοικία που δεν αναγκάζει ένα νοικοκυριό να ξοδέψει πάνω από ένα μέγιστο ανεκτό ποσοστό του μηνιαίου εισοδήματος του σε συνολικά έξοδα κατοικίας (ενοίκιο, δόση δανείου, κοινόχρηστα). Ο θεσμός της κοινωνικής κατοικίας, στις διάφορες μορφές που λαμβάνει ανά την Ευρώπη λειτουργεί εξισορροπητικά για την αγορά και τη μίσθωση κατοικίας, αποτρέποντας την αστεγία και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Η σημασία της αναγνωρίζεται στο άρ. 34 του Χάρτη των θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ε.Ε., στο οποίο γίνεται ρητή αναφορά στο «σεβασμό του δικαιώματος σε κοινωνική και στεγαστική βοήθεια προκειμένου να εξασφαλίσουν αξιοπρεπή διαβίωση όσοι δεν έχουν επαρκή μέσα».
Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, η κοινωνική κατοικία παρέχεται με τη σύμπραξη της κεντρικής κυβέρνησης, της τοπικής αυτοδιοίκησης και του ιδιωτικού τομέα. Αρκετά συνήθη πρακτική αποτελεί η εξειδίκευση των εθνικών προγραμμάτων Δράσης σε επιμέρους περιφερειακά και τοπικά σχέδια δράσης τα οποία καθορίζουν τους αναπτυξιακούς στόχους και τις προτεραιότητες με βάση τις τοπικές ανάγκες και σε συνεργασία με τους φορείς της κοινωνίας των πολιτών και τους κοινωνικούς εταίρους. Οι ωφελούμενοι είναι συνήθως μονογονεϊκές οικογένειες, νέα ζευγάρια με χαμηλό εισόδημα, ηλικιωμένοι και άτομα με αναπηρία.
Στην Ελλάδα, το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων εξασφάλισε χρηματοδότηση 1,6 εκατομμυρίου ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για την υλοποίηση έως το 2025 ενός πιλοτικού προγράμματος κοινωνικής κατοικίας στους Δήμους της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης για συνολικά 100 κατοικίες. Οι ιδιοκτήτες των παλαιών και αναξιοποίητων διαμερισμάτων που θα επιλεγούν να μετάσχουν στο πρόγραμμα θα υπογράψουν συμβόλαιο μεσοπρόθεσμης διάρκειας για μίσθωση του ακινήτου τους στην πιο προσιτή τιμή της στεγαστικής αγοράς. Πριν την ενοικίαση ο φορέας υλοποίησης αναλαμβάνει την ανακαίνιση και την ενεργειακή αναβάθμιση του σπιτιού, ενώ στον ιδιοκτήτη παρέχονται φορολογικές διευκολύνσεις. Στο πρόγραμμα εντάσσονται ως ωφελούμενοι άτομα μου διαμένουν διαβιούν σε συνθήκες επισφαλούς κατοικίας.
Η παροχή κοινωνικής κατοικίας αποτελεί μια πτυχή ενός συνολικότερου πλέγματος δημόσιων πολιτικών για την καταπολέμηση του φαινομένου της αστεγίας. Μπορεί να χορηγηθεί στον ωφελούμενο συνδυαστικά με άλλες κοινωνικές παροχές και συνοδευτικές υπηρεσίες, όπως το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, η επιδότηση ενοικίου ή η υπαγωγή του στο πρόγραμμα «στέγαση και εργασία», σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που θα εξειδικευτούν στο νομοθετικό πλαίσιο που θα θεσπιστεί σύντομα.
Στόχος της Κυβέρνησης με την εκπόνηση μιας συνεκτικής και ολοκληρωμένης εθνικής πολιτικής για την αντιμετώπιση της αστεγίας, είναι η εξασφάλιση ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης για όλους, η καθολική κοινωνική ένταξη και η διασφάλιση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής.
* Ο Γιώργος Σταμάτης είναι Γενικός Γραμματέας Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας
