Του Μιχάλη Μαθιουλάκη*
Η πρόσφατη δήλωση του νέου υπουργού Περιβάλλοντος της Ιταλίας ότι θέτει υπό αναθεώρηση τον αγωγό φυσικού αερίου TAP, αιφνιδίασε πολλούς από αυτούς που ενδιαφέρονται για τα ενεργειακά θέματα στην Ελλάδα.
Οι ενεργειακοί πόροι και οι διάδρομοι μεταφοράς τους, έχουν αναδειχθεί τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας σε μαγική λύση που μπορεί αβίαστα να ενδυναμώσει τις σχέσεις μεταξύ κρατών, να σταθεροποιήσει δύσκολες περιοχές όπως αυτή της Ανατολικής Μεσογείου και να ισχυροποιήσει προβληματικές οικονομίες όπως αυτή της Ελλάδας και της Κύπρου.
Η αλήθεια όμως είναι ότι η ενέργεια, όπως η οικονομία, ο πληθυσμός και η γεωγραφία ενός κράτους, είναι παράγοντας που παράγει ισχύ στο διεθνές σύστημα. Ως τέτοιος, μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση ή μείωση της σταθερότητας σε μια περιοχή και σε οφέλη ή ζημίες για το κράτος που τον διαχειρίζεται.
It's never just about energy…
Όταν εξετάζουμε την παραγωγή και μεταφορά ενεργειακών πόρων, οφείλουμε να θυμόμαστε ότι τα ενεργειακά θέματα σχεδόν ποτέ δεν αφορούν μόνο την ενέργεια.
Η δυνατότητα που δίνεται σε ένα κράτος να αυξήσει την επιρροή του στο διεθνές πεδίο μέσω των ενεργειακών πόρων που ελέγχει, δημιουργεί κίνητρα στις ηγεσίες να επωφεληθούν από την παραγόμενη πολιτική ισχύ.
Η Ιταλία βρέθηκε τα τελευταία χρόνια στο επίκεντρο της στρατηγικής Ενεργειακής Ασφάλειας της ΕΕ. Η γεωγραφική της θέση, η ύπαρξη εταιρικών ενεργειακών κολοσσών και το εκτεταμένο δίκτυο φυσικού αερίου και ηλεκτρισμού, αποτελούν σημαντικά στοιχεία πάνω στα οποία δομούνται εναλλακτικοί διάδρομοι που μπορούν να ενισχύσουν την πολυπόθητη ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ. Η Ιταλία λοιπόν αναδείχθηκε σε ένα πραγματικό ενεργειακό κόμβο, στο σημείο αναφοράς που μπορεί να συνδέσει ενεργειακούς πόρους από την Κασπία, την Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή με τις αγορές της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης.
Η πολιτική ισχύς που προκύπτει για την Ιταλία από αυτές τις εξελίξεις έμενε μέχρι πρόσφατα ανεκμετάλλευτη από τις πολιτικές ηγεσίες της χώρας, τουλάχιστον ως προς το σκέλος των σχέσεων της Ρώμης με την ΕΕ. Η νέα ιταλική κυβέρνηση όμως αποφάσισε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία.
Η «ξαφνική» λοιπόν αμφισβήτηση της χρησιμότητας του ΤΑΡ αποτελεί σαφέστατα ένα μέσο πίεσης προς τις Βρυξέλλες προκειμένου η ιταλική κυβέρνηση να προωθήσει την ατζέντα της σε άλλα θέματα στην ΕΕ. Αυτή άλλωστε είναι και η ουσία της άσκησης ήπιας ισχύος στις διεθνείς σχέσεις. Το πρόβλημα δεν είναι η Ιταλία στη συγκεκριμένη περίπτωση αλλά οι συνθήκες που της έδωσαν αυτή την πρόσθετη πολιτική ισχύ.
Είναι η Ελλάδα ενεργειακός κόμβος;
Στην Ελλάδα αρεσκόμαστε τον τελευταίο καιρό να διαφημίζουμε ότι εμείς θα γίνουμε ενεργειακός κόμβος, εμείς θα είμαστε το σημείο όπου ενεργειακοί πόροι θα ρέουν προς την ΕΕ, εμείς θα αναβαθμιστούμε και εμείς θα αποτελέσουμε μια αξιόπιστη λύση στα ενεργειακά προβλήματα της ΕΕ και τα στρατηγικά συμφέροντα των συμμάχων μας έναντι της Ρωσίας.
Όλα τα παραπάνω όμως χρειάζονται μακροχρόνιο στρατηγικό σχεδιασμό και όχι μεμονωμένες κινήσεις. Δεν μπορούν να υλοποιηθούν με ανούσιες διεθνείς συναντήσεις που δεν καταλήγουν σε υπογραφή δεσμευτικών συμφώνων, δεν γίνονται χωρίς τη δραστηριοποίηση για έκδοση αδειοδοτήσεων και την εξασφάλιση χρηματοδότησης κρίσιμων ενεργειακών υποδομών και δεν πραγματοποιούνται με διακηρύξεις περί «διαχρονικής φιλίας μεταξύ λαών» στη διαδικασίας εύρεσης συμμάχων στα ενεργειακά θέματα.
Ενώ η Ελλάδα φλυαρεί για το πως θα γίνει ενεργειακός κόμβος στα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο, η ιταλική ΕΝΙ βρίσκεται στις εξορύξεις σε Αίγυπτο και Κύπρο ενώ ελέγχει μέσω της ZeniΘ και το δίκτυο φυσικού αερίου της Βόρειας Ελλάδας. Την ίδια στιγμή, η ιταλική Snam απέκτησε πρόσφατα τον ΔΕΣΦΑ, έχει μερίδιο στο δίκτυο φυσικού αερίου της Αλβανίας, μερίδιο στον αγωγό ΤΑΡ και μερίδιο στον σχεδιαζόμενο κάθετο άξονα που συνδέει Βουλγαρία-Ρουμανία-Σερβία-Ουγγαρία με την Αυστρία.
Παράλληλα η ιταλική Edison έχει συμβάσεις δικαιώματος έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στο Ιόνιο ενώ βεβαίως έχει και μερίδιο στην παραγωγή και προμήθεια ηλεκτρικού ρεύματος και στην προμήθεια φυσικού αερίου στην Ελλάδα. Εν τω μεταξύ σε όλες τις συναντήσεις κορυφής για τον περίφημο αγωγό EastMed που φιλοδοξεί να φέρει το φυσικό αέριο της Ανατολικής Μεσογείου στην ΕΕ, η Ελλάδα φρόντισε ώστε οι τριμερείς συναντήσεις Ελλάδας, Κύπρου, Ισραήλ να έχουν μεταλλαχθεί σε τετραμερείς με την ισότιμη συμμετοχή και της Ιταλίας.
Είναι κακό που οι ιταλικές εταιρίες είναι τόσο δραστήριες στην Ελλάδα και συνεργάζονται με κορυφαίες ελληνικές εταιρίες; Όχι βέβαια. Οι εταιρίες κάνουν καλά τη δουλειά τους, προσφέρουν προστιθέμενη αξία στην ελληνική οικονομία και τη βοηθούν να αναπτύξει αποτελεσματικά το ενεργειακό δυναμικό της. Το ζητούμενο βρίσκεται στη στρατηγική στόχευση που έχει η Ελλάδα για τη θέση της στον ενεργειακό χάρτη της περιοχής και στα μέσα που χρησιμοποιεί ώστε να αντλεί ισχύ από τις ροές ενεργειακών πόρων για την ίδια τη χώρα και όχι για τους γείτονες της.
Ο κίνδυνος για τον ΤΑΡ
Η κίνηση της νέας ιταλικής κυβέρνησης για την αμφισβήτηση της χρησιμότητας του ΤΑΡ εύλογα προκάλεσε αναστάτωση στην Ελλάδα. Αναλύοντας όμως υπό το πρίσμα της πολιτικής ισχύος που προσδίδει ένα τέτοιο έργο σε όλες τις εμπλεκόμενες χώρες, θα πρέπει να θεωρούμε δεδομένο ότι ο αγωγός δεν κινδυνεύει.
Η Ιταλική κυβέρνηση αντλεί ισχύ από την ύπαρξη και λειτουργία του έργου και όχι από την ακύρωση του. Δεν είναι οι εμπλεκόμενες εταιρίες, οι Βρυξέλες, η Αθήνα η Άγκυρα ή το Μπακού που χρειάζεται να πιέσουν τη Ρώμη για τον ΤΑΡ. Η πρόσθετη διαπραγματευτική ισχύς που απολαμβάνει η Ρώμη από την ύπαρξη και τη μελλοντική λειτουργία του αγωγού αποτελεί το ισχυρότερο κίνητρο για την ιταλική κυβέρνηση να ολοκληρώσει και λειτουργήσει τον αγωγό.
Για την Ελλάδα, η παραπάνω διαπίστωση δεν αναιρεί την τρωτότητα μας έναντι της ενεργειακής θέσης της Ιταλίας στην περιοχή. Η περίπτωση του ΤΑΡ οφείλει να λειτουργήσει ως στοιχείο αφύπνισης για άλλα -πολύ πιο κρίσιμα- θέματα στον ενεργειακό σχεδιασμό της χώρας μας.
Ο σχεδιαζόμενος αγωγός EastMed είναι προγραμματισμένο να περάσει επίσης μέσω Ιταλίας προς την υπόλοιπη ΕΕ. Οι δε έρευνες για το φυσικό αέριο της Ελλάδας στο Ιόνιο και την Κρήτη καταλήγουν σε βάθος χρόνου επίσης στη ροή των όποιων ευρημάτων μέσω Ιταλίας στις ευρωπαϊκές αγορές.
Αν η Ελλάδα θέλει να δομήσει ένα επωφελή ενεργειακό σχεδιασμό για το μέλλον, οφείλει να μελετήσει σοβαρά πλέον την ενέργεια μέσα από το πρίσμα των διεθνών σχέσεων.
Η ανάπτυξη νέων δομών LNG σε Ελλάδα και Κύπρο, η έμφαση στους βαλκανικούς ενεργειακούς διαδρόμους με ανάπτυξη του δικτύου κάθετων αξόνων φυσικού αερίου, προώθηση των ηλεκτρικών διασυνδέσεων και δημιουργία νέων δομών ΑΠΕ στις γειτονικές μας χώρες, είναι μερικοί από τους παράγοντες που ενισχύουν την ανεξαρτησία κινήσεων και συνεπώς την ισχύ της Ελλάδας και μπορούν να οδηγήσουν σε ουσιαστική αναβάθμιση της θέσης μας στις ενεργειακές εξελίξεις της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
* Ο Μιχάλης Μαθιουλάκης ([email protected]) είναι Ακαδημαϊκός Διευθυντής του Greek Energy Forum και Διευθυντής Επιστημονικής Έρευνας του Ελληνικού Ινστιτούτου Ενεργειακής Ρύθμισης. Μετέχει ως αναλυτής Ενεργειακής Στρατηγικής στην επιστημονική ομάδα της Έδρας «Θουκυδίδης» του Πανεπιστημίου Μακεδονίας υπεύθυνος για τα ενεργειακά θέματα της ΜΕΝΑ και Ανατολικής Μεσογείου.
