Βρίσκονται μέσα στα πόδια μας, αλλά δεν τους προτιμάμε ιδιαίτερα για περίπατο μέσα στην πόλη, εκτός και αν έχουμε κατοικίδια. Οι λόφοι απέναντι από την Ακρόπολη έχουν μεγάλο αρχαιολογικό πλούτο, όπως και πλούτο χλωρίδας και πανίδας. Στις μέρες μας βρίσκονται στο επίκεντρο συζήτησης για την εταιρεία αξιοποίησής τους από τον Δήμο Αθηναίων. Ας δούμε λοιπόν πληροφορίες για τον Αρχαιολογικό Χώρο των Λόφων Μουσών, Πνύκας, Νυμφών που αποτελεί τεκμήριο για την ιστορική εξέλιξη του αρχαίου Άστεως.
Οι Δυτικοί Λόφοι των αρχαίων Αθηνών, Πνυκός–Μουσών-Νυμφών, αποτελούν έναν βραχώδη σχηματισμό στα δυτικά του ιερού βράχου της Ακρόπολης που λόγω της γεωφυσικής τους θέσης, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορική διαδρομή του Αθηναϊκού άστεως. Συνιστούν έναν ενιαίο αρχαιολογικό χώρο πολλαπλώς κηρυγμένο από το 1952 έως το 2004 ο οποίος εντάσσεται στους ενοποιημένους περί την Ακρόπολη Αρχαιολογικούς Χώρους αλλά και στον ευρύτερο Αρχαιολογικό Χώρο της πόλεως των αρχαίων Αθηνών. Ο χώρος χαρακτηρίστηκε ως οργανωμένος αρχαιολογικός, κυριότητας δημοσίου, για την καλύτερη οργάνωσή του αλλά και την προστασία των αρχαιοτήτων.
Η ιστορική και αρχαιολογική τους τεκμηρίωση προκύπτει από πληθώρα πηγών, αρχαίων κειμένων, περιηγητών, αρχαιολόγων, φυσιοδιφών, τοπιογράφων κ.λ.π., από τον 15ο αιώνα έως και σήμερα και μάλιστα από την εποχή, που το τοπίο ήταν γυμνό χωρίς ίχνος βλάστησης.
Δήμοι Μελίτης και Κοίλης
Εκτός από το μοναδικό, συμβολικό μνημείο της Εκκλησίας του Δήμου, που καταλαμβάνει το λόφο της Πνυκός και το περίβλεπτο μνημείο του Φιλοπάππου, οι τρεις λόφοι, αποτελούν το χώρο εγκατάστασης δύο πολύ σημαντικών Δήμων των Αθηνών, της Μελίτης και της Κοίλης και είναι κατάσπαρτοι από τα κατάλοιπα της οικιστικής αυτής εγκατάστασης. Ο περιώνυμος δήμος της Μελίτης που ανήκε στην Κεκροπίδα φυλή, εκτεινόταν από τον Αγοραίο Κολωνό μέχρι τα υψώματα του λόφου των Νυμφών και της Πνυκός. Ο δήμος της Κοίλης που καταλάμβανε τη βαθιά χαράδρα ανάμεσα στο λόφο των Μουσών και την Πνύκα, καθοριζόταν από τον σημαντικό οδικό, εμπορικό και στρατηγικό άξονα της «διά Κοίλης οδού».
Σήμερα, η κατοίκηση καταδεικνύεται από την πυκνότητα των λαξευτών κατόψεων και κατασκευών, που αποδίδονται σε χαρακτηριστικές οικίες της εποχής, σε ιερά, δημόσια κτήρια τείχη και νεκροταφεία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το πυκνό οδικό δίκτυο που συνέδεε τις συνοικίες με τους γειτονικούς δήμους και τα δημόσια κέντρα καθώς και το σημαντικό υδροδοτικό σύστημα με αγωγούς, κρήνες, δεξαμενές και φρέατα που χρονολογούνται από την εποχή του Πεισιστράτου.
Τα τείχη της πόλης, το πυκνό οδικό δίκτυο, τα δημόσια κτίρια και οι κατοικίες, πλήθος ιερών, εγκαταστάσεις υδροδότησης και τάφοι, όλα λαξευμένα στους βράχους, προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για την πολεοδομική συγκρότηση, την αρχιτεκτονική, τα έργα υποδομής και οχύρωσης, τα ήθη και τα έθιμα των κατοίκων της αρχαίας πόλης των Αθηνών.
Ο Αρχαιολογικός χώρος των Λόφων αποτελεί τεκμήριο διαδοχικών πολιτισμικών φάσεων, καθώς μαρτυρείται εγκατάσταση για μακρές χρονικές περιόδους. Η πρώτη χρήση του χώρου μαρτυρείται από οικία πρωτοελλαδικής εποχής στη νοτιοανατολική πλαγιά του λόφου των Μουσών, ενώ τάφοι μυκηναϊκής και γεωμετρικής εποχής ήρθαν στο φως στις πλαγιές των λόφων Μουσών και Πνυκός. Κατά τα αρχαϊκά χρόνια είναι γνωστή η λειτουργία της Εκκλησίας του Δήμου στην Πνύκα, η χρήση της οδού Κοίλης, τα ιερά του Διός και των Νυμφών στον ομώνυμο λόφο. Κατά την κλασική περίοδο και μετά την κατασκευή του Θεμιστόκλειου τείχους, η περιοχή αναπτύχθηκε οικιστικά και εξελίχθηκε σε κέντρο επικοινωνίας και εμπορίου. Η ζωή στους Λόφους συνεχίστηκε έως και τους υστερορωμαϊκούς χρόνους, όπου, μετά τις καταστροφικές επιθέσεις των Ερούλων και των Βησιγότθων, η περιοχή εγκαταλείπεται. Στην Ιουστινιάνεια περίοδο παρατηρείται εκτεταμένη επισκευή στο Διατείχισμα και στα βυζαντινά χρόνια ιδρύεται ο ναός της Αγίας Μαρίνας και ο Άγιος Δημήτριος ο Λουμπαρδιάρης. Το 1922, μετά την μικρασιατική καταστροφή, τα αρχαία λαξεύματα αποτέλεσαν την υποδομή για την εγκατάσταση των προσφύγων του συνοικισμού του Ασυρμάτου, ενώ το 1939, επί δικτατορίας Μεταξά, άρχισε η κατασκευή ενός θεάτρου αρχαιοελληνικού τύπου, που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.
Στη δεκαετία του 1960 ο αρχιτέκτονας Δ. Πικιώνης συνέδεσε τους λόφους των Μουσών και της Πνυκός με τα μνημεία της Ακρόπολης μέσα από λιθόστρωτους πεζοδρόμους, περίτεχνα μονοπάτια, καθιστικά και χώρους θέασης και κατασκεύασε το Αναψυκτήριο του Λουμπαρδιάρη.
Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν την αδιάλειπτη ιστορική συνέχεια και εξέλιξη του Αρχαιολογικού χώρου των Λόφων από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι τις μέρες μας.
Επίσης, Αρχαιολογικός Χώρος των Λόφων σήμερα αποτελεί μοναδικό πολιτιστικό δείγμα τοπίου, όπου συνδυάζονται αρμονικά τα έργα των ανθρώπων στο πέρασμα του χρόνου μέσα σε ένα θαυμάσιο επιγενές φυσικό περιβάλλον με πλούσια χλωρίδα και πανίδα.
Οι Λόφοι εντάχθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων, με συγχρηματοδότηση των Β΄ & Γ΄ (1997-2004) Κοινοτικών Πλαισίων
Διαμορφώσεις Πικιώνη
Ο Δημήτριος Πικιώνης, εμπνευσμένος αρχιτέκτονας, πολεοδόμος, ζωγράφος, σκηνογράφος και στοχαστής, στο διάστημα 1950-1957 διαμόρφωσε τον αρχαιολογικό χώρο γύρω από την Ακρόπολη, τον λόφο του Φιλοπάππου και τον Άγιο Δημήτριο Λουμπαρδιάρη.
Έργο του ήταν η δημιουργία δυο σπειροειδών διαδρομών, από τις οποίες η μια προσπελάζει τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης, ενώ η άλλη καταλήγει σε ένα πλάτωμα, το Άνδηρον, στο λόφο του Φιλοπάππου, με θέα τα μνημεία της Ακρόπολης. Ο Πικιώνης διαμόρφωσε το Περίπτερο με την σκιάδα στου Λουμπαρδιάρη και το Άνδηρον, έχοντας ως δημιουργικό ερέθισμα τις αρχαίες γραμμικές συνθέσεις, πλαισιωμένες από ημικυκλικά σύνθρονα και άλλα μαρμάρινα έδρανα. Παράλληλα ενσωμάτωσε στις συνθέσεις του και ανέδειξε τα αρχαία κατάλοιπα που αποκαλύφθηκαν στο χώρο. Η υλοποίηση των διαμορφώσεων έγινε εξ ολοκλήρου με σχεδιασμό επί του πεδίου και με λαϊκούς τεχνίτες που επεξεργάστηκαν τις επιφάνειες των πλακοστρώτων με καλέμι και διάφορα είδη βελονιών. Ο ίδιος ο Πικιώνης οργάνωσε και την δενδροφύτευση του διαμορφωμένου χώρου ενισχύοντας την θαμνώδη βλάστηση και φυτεύοντας άγριες και ήμερες ελιές και ακόμη φυτά, όπως ροδιές, δάφνες και μυρσίνες, τα οποία οι αρχαίοι συνήθιζαν στα ιερά τους.
Το βραβευμένο έργο του Δημήτρη Πικιώνη, υποταγμένο στο φυσικό και αρχαιολογικό τοπίο, χαρακτηρίστηκε «δημιουργία υψηλού αισθητικού ήθους» και κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο από το ΥΠ.ΠΟ. το 1996.
Πνύκα
Το μείζον μνημείο των λόφων είναι η Πνύκα, που χρησιμοποιήθηκε για τη συγκέντρωση της Εκκλησίας του Δήμου από τον 6ο έως τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Από το βήμα της αγόρευσαν σπουδαίοι άνδρες και ρήτορες της εποχής τους, όπως ο Θεμιστοκλής, ο Περικλής, ο Δημοσθένης, ο Αισχίνης κ.α. Η θέση της έχει επιβεβαιωθεί από τον όρο του 5ου αι. π.Χ. με την επιγραφή hopos Πυκνός (Πνύξ-πυκνός).
Το μνημείο παρουσιάζει τρεις οικοδομικές φάσεις:
- Στην φάση Ι, που σχετίζεται με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., το βήμα βρισκόταν στα βόρεια του κοίλου και οι ακροατές ήταν στραμμένοι προς την Αγορά, τον Άρειο Πάγο και τα Προπύλαια.
- Στην φάση ΙΙ, γύρω στα 400 π.Χ., το βήμα μεταφέρθηκε στα νότια και στα βόρεια κατασκευάστηκε ημικυκλικός αναλημματικός τοίχος με δύο κλίμακες ανατολικά και δυτικά. Τα μέλη της συνέλευσης είχαν στραμμένη την πλάτη τους προς το κέντρο της πόλης, την Αγορά.
- Στην φάση ΙΙΙ, που χρονολογείται στην εποχή του Λυκούργου (330-326 π.Χ), ένας νέος μνημειώδης αναλημματικός τοίχος με κεντρική κλίμακα προσέδωσε μνημειακές διαστάσεις στο χώρο. Το βήμα παρέμεινε στην ίδια θέση και λαξεύτηκε στον φυσικό βράχο με τρείς βαθμίδες. Στην φάση αυτή ανήκουν και οι στοές στα ανατολικά και δυτικά του χώρου των συνελεύσεων που ποτέ δεν ολοκληρώθηκαν εξαιτίας της κατασκευής του Διατειχίσματος στα τέλη του 4ου αι. π.Χ.
Ο Αρχαιολογικός χώρος της Πνυκός αποτελεί μοναδικό μνημείο ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας, καθώς αποτέλεσε το ανώτατο κέντρο εξουσίας και ελέγχου καθόλη τη διάρκεια τηςλειτουργίας της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.
Αποτελεί μνημείο με ιδιαίτερη εκπαιδευτική αξία διότι σχετίζεται με την ανασύνθεση του χώρου και των λειτουργιών του, στο πλαίσιο των ιδεών και των μηνυμάτων που προβάλλει με τις βασικές αρχές της ισοπολιτείας, της ισηγορίας και της ισονομίας ως το μέγιστο αγαθό της Δημοκρατίας.
Το μνημείο σήμερα αποτελεί σημείο αναφοράς όχι μόνον για την ελληνική κοινωνία αλλά και την οικουμενική κοινότητα, καθώς προκαλεί το ενδιαφέρον των επισκεπτών από όλο τον κόσμο. Εδώ πραγματοποιούνται εκδηλώσεις διεθνούς κύρους, αδιαμφισβήτητης ποιότητας και υψηλού επιπέδου που συνάδουν με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του μνημείου, όπως είναι η τελετή αφής της Ολυμπιακής Φλόγας από τη Δ.Ο.Ε., ο εορτασμός της Δημοκρατίας κ.α.
Τα στοιχεία βασίζονται σε πληροφοριακό υλικό που μας έστειλε η αρχαιολόγος Μαρία Ντούρου, που υπηρετεί στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλεως Αθηνών. Είναι από τους επιστήμονες που φροντίζουν και αγαπούν τους λόφους με πλήρη αφοσίωση. Θα συνεχίσουμε με την παρουσίαση και άλλων σημαντικών μνημείων και χώρων των Λόφων αυτών.
