Της Παναγιώτας Βασιλοπούλου*
Η Ανατολικη? Μεσο?γειος βρι?σκεται τον τελευται?ο καιρο? στο επι?κεντρο των περιφερειακω?ν αναταραχω?ν. Η Ελλα?δα, βρι?σκεται (γεωγραφικα?) στο κε?ντρο του χω?ρου, γεγονο?ς που της προσδι?δει ιδιαι?τερη γεωπολιτικη? και γεωοικονομικη? σημασι?α. Με την ε?λευση του 21ου αιω?να, οι εξελι?ξεις στην περιοχη? εκδηλω?νονται με τον πιο απρο?βλεπτο τρο?πο, γεγονο?ς που εγει?ρει ανησυχι?ες για τα επο?μενα χρο?νια. Προκειμε?νου να αντιμετωπιστου?ν οι προκλη?σεις, θα πρε?πει να αναγνωριστου?ν, καταγραφου?ν οι πιθανε?ς προκλη?σεις και οι πιθανε?ς επιπτω?σεις τους και να αναπτυχθου?ν οι αντι?στοιχες πολιτικε?ς αντιμετω?πισης (ο?χι μο?νο σε βραχυπρο?θεσμο ορι?ζοντα αλλα? με μεσοπρο?θεσμα).
To πλαίσιο
Το τε?λος του Ψυχρου? Πολε?μου σηματοδο?τησε την ε?ναρξη μιας νε?ας εποχη?ς ο?που η οικονομικη? ισχυ?ς απε?κτησε βαρυ?νουσα σημασι?α ε?ναντι της στρατιωτικη?ς ισχυ?ος, καθω?ς η δευ?τερη δεν αποτελου?σε επιλογη? η? ε?στω η?ταν η τελευται?α επιλογη? δρα?σης ανα?μεσα σε κυ?ρια κρα?τη με?σα στο α?ναρχο διεθνε?ς περιβα?λλον. Το ως το?τε ισχυ?ον διπολικο? συ?στημα, (ΗΠΑ – ΕΣΣΔ) ει?χε διαταραχθει? δι?νοντας με αυτο? τον τρο?πο τη δυνατο?τητα σε α?λλες –περιφερειακε?ς – δυνα?μεις , ο?πως π.χ. η Κι?να, να διαμορφω?σουν νε?ες ισορροπι?ες. Η οικονομι?α ε?γινε το νε?ο «ο?πλο» στα χε?ρια των κυ?ριων κρατω?ν για τη διαμο?ρφωση των μεταξυ? τους σχε?σεων.
Συ?μφωνα με τους Blackwill και Harris (σελ. 20), γεωοικονομι?α ει?ναι «η χρη?ση οικονομικω?ν με?σων για την προαγωγη? και την προα?σπιση των εθνικω?ν συμφερο?ντων και την επι?τευξη ευνοι?κω?ν γεωπολιτικω?ν αποτελεσμα?των καθω?ς και οι επιπτω?σεις των οικονομικω?ν δρα?σεων των α?λλων εθνω?ν στους γεωπολιτικου?ς στο?χους μιας χω?ρας».
Η οικονομικη? ευρωστι?α ενο?ς κρα?τους, ει?ναι απαραι?τητη το?σο για τη διατη?ρηση (και την αυ?ξηση) της στρατιωτικη?ς του ισχυ?ος αλλα? και για την α?σκηση γεωοικονομικω?ν πολιτικω?ν ε?ναντι των α?λλων κρατω?ν.
Τρο?ποι α?σκησης γεωπολιτικη?ς: (ενδεικτικα?)
-Αρνητικε?ς κυρω?σεις: εμπα?ργκο, μπουκοτα?ζ, δασμοι?, φορολογι?α, ποσοστω?σεις, dumping?
-Θετικε?ς κυρω?σεις: επιδοτου?μενες εισαγωγε?ς, ρη?τρα ευνοου?μενου κρα?τους, δασμοι?, κλπ.
Η χω?ρα μας και το γεγονο?ς ο?τι βρι?σκεται σε κατα?σταση βαθια?ς οικονομικη?ς κρι?σης τα τελευται?α εννε?α χρο?νια, εμφανι?ζεται αποδυναμωμε?νη σε σχε?ση με την γεωπολιτικη? αλλα? και τη γεωοικονομικη? της δυναμικη? των προηγου?μενων ετω?ν.
Το προ?βλημα
Οι προκλη?σεις που αντιμετωπι?ζει η Ελλα?δα θα μπορου?σαν να συνοψιστου?ν στους εξη?ς α?ξονες:
Προκλη?σεις στο εσωτερικο?: Πε?ρα απο? τη συνεχιζο?μενη οικονομικη? κρι?ση η οποι?α ταλανι?ζει τον ελληνικο? λαο?, α?λλο μει?ζον προ?βλημα που καλει?ται να αντιμετωπι?σει η χω?ρες ει?ναι οι προσφυγικε?ς και μεταναστευτικε?ς ροε?ς. Μεγα?λος αριθμο?ς προσφυ?γων πε?ρασε στη χω?ρα κυρι?ως στη ε?ξαρση των συγκρου?σεων στη Συρι?α. Η συνεχη?ς ροη? και ο μεγα?λος ο?γκος του πληθυσμου?, επηρε?ασε ιδιαι?τερα τα σημει?α υποδοχη?ς. Το μεγα?λο κυ?μα μεταναστω?ν και προσφυ?γων απο? την περιοχη? τη Συρι?ας οι οποι?οι φτα?νουν στη χω?ρα κυρι?ως με?σω του Αιγαι?ου, δεν θε?λουν να παραμει?νουν στην Ελλα?δα, επειδη? η χω?ρα δεν ε?χει πολλα? να προσφε?ρει το?σο απο? πλευρα?ς απασχο?λησης ο?σο και κοινωνικω?ν παροχω?ν. Πολλοι? απο? αυτου?ς μπορει? προσωρινα? να παραμει?νουν σε κε?ντρα κρα?τησης, αλλα? ανυπο?μονοι να φτα?σουν στην Κεντρικη? και Βο?ρεια Ευρω?πη, οι περιφρα?ξεις στα συ?νορα δεν θα τους εμποδι?σουν να προσπαθη?σουν (και τελικα? να πετυ?χουν) να διασχι?σουν. Η περι?φραξη στα συ?νορα μεταξυ? Ελλα?δας και πΓΔΜ καλυ?πτει μο?νο ε?να με?ρος της συνοριακη? γραμμη?ς. Και οι διακινητε?ς θα ε?χουν μεγαλυ?τερο κι?νητρο, καθω?ς η τιμη? σι?γουρα θα αυξηθει?. Οι αρχε?ς των Βαλκανικω?ν χωρω?ν καλου?νται να αντιμετωπι?σουν αυξανο?μενους αριθμου?ς προσφυ?γων - ει?τε μεμονωμε?νους ει?τε σε μικρε?ς ομα?δες - που διασχι?ζουν τις χω?ρες τους. Ει?ναι σχετικα? ευ?κολο να προβλε?ψει κανει?ς τη δια?νοιξη μιας διαδρομη?ς απο? τα βο?ρεια συ?νορα της Ελλα?δας προς την Αυστρι?α, κατα? μη?κος της «βαλκανικη?ς οδου?». Νε?ες διαδρομε?ς οι οποι?ες μπορει? να ανοι?ξουν ει?ναι για παρα?δειγμα με?σω της Αλβανι?ας η? της Βουλγαρι?ας. (Dokos, 2016)
Α. Ανατολη?. Η Τουρκι?α τα τελευται?α χρο?νια εμφανι?ζεται ενισχυμε?νη ο?σων αφορα? στο συσχετισμο? δυνα?μεων, αλλα?ζει το ισοζυ?γιο ισχυ?ος υπε?ρ της και αυξα?νει την ανα?γκη εξισορρο?πησης ισχυ?ος (η αδυναμι?α αυ?ξησης των αμυντικω?ν δαπανω?ν, προβληματι?ζει την ελληνικη? πλευρα?). Ζητη?ματα τα οποι?α αντιμετωπι?ζει και η Τουρκι?α: η απο?πειρα πραξικοπη?ματος, το προ?σφατο δημοψη?φισμα, τα ανοιχτα? «με?τωπα» με Συρι?α, Κου?ρδους, οι ενταξιακε?ς διαπραγματευ?σεις με την ΕΕ, μπορου?ν να επηρεα?σουν και τις ελληνοτουρκικε?ς ισορροπι?ες. Η Τουρκι?α ση?μερα, δεν ει?ναι πολυ? πιο κοντα? στην ε?νταξη? της στην ΕΕ, απο? ο?τι η?ταν πριν μια δεκαετι?α. Στην προ?σφατη (05/01/2018), απο? κοινου? συνε?ντευξη του Του?ρκου προε?δρου με τον προ?εδρο της Γαλλι?ας Εμ. Μακρο?ν, ε?γινε ξεκα?θαρο από την πλευρά του Γάλλου προέδρου πω?ς ο?σο η Τουρκι?α δεν σε?βεται τις αρχε?ς των ανθρωπι?νων δικαιωμα?των και δεν αποκαθιστα? το κρα?τος δικαι?ου, οι ενταξιακε?ς διαπραγματευ?σεις δεν προ?κειται να ξεκινη?σουν, οδηγω?ντας τον Του?ρκο ηγε?τη σε αιχμε?ς για αποχω?ρηση της Τουρκι?ας απο? την ενταξιακη? διαδικασι?α. Μια τε?τοια προοπτικη?, μπορει? να οδηγη?σει σε αλλαγη? της ισορροπι?ας ισχυ?ος και αποσταθεροποι?ηση της περιοχη?ς.
Β. Δυ?ση. Αν και τυπικα? με?λος της ΕΕ, ουσιαστικα? ως το νοτιο?τερο γεωγραφικο? συ?νορο της ΕΕ εν με?σω το μεταναστευτικου? προβλη?ματος, η Ελλα?δα καλει?ται να διαχειριστει? μια ανθρωπιστικη? κρι?ση η οποι?α φαι?νεται να ξεπερνα? τις δυνα?μεις της. Στο οικονομικο? με?ρος της κρι?σης που μαστι?ζει τη χω?ρα, η ΕΕ και οι λοιποι? θεσμοι? συνδρα?μουν (;) στην ε?ξοδο της χω?ρας απο? την κρι?ση με οδυνηρα? αποτελε?σματα στον ελληνικο? λαο?, εφαρμο?ζοντας πολιτικε?ς οι οποι?ες δεν ε?χουν καταφε?ρει ως τω?ρα να αποδω?σουν τα επιθυμητα? αποτελε?σματα οικονομικη?ς μεγε?θυνσης. Υπο? αυτο? το πρι?σμα, υπα?ρχει πα?ντα ο κι?νδυνος περιθωριοποι?ησης της χω?ρας (αν ο?χι και τη αποπομπη? της απο? την ΕΕ, σε περι?πτωση μη επι?τευξης των στο?χων του προγρα?μματος). Για την αποφυγη? ενο?ς τε?τοιου σεναρι?ου, η Ελλα?δα θα μπορου?σε να αναλα?βει τα ηνι?α ως περιφερειακο?ς εται?ρος στην ευρυ?τερη περιοχη? των Βαλκανι?ων.
Γ. Βορρα?ς. Μετα? τη λη?ξη του Ψυχρου? Πολε?μου, η προοπτικη? της ανα?δειξης της χω?ρας σε pivot state της περιοχη?ς των Βαλκανι?ων (θα μπορου?σε να) αποτελει? επιδι?ωξη της Ελλα?δας. Ε?νας τε?τοιος ρο?λος θα αναβα?θμιζε την χω?ρα το?σο με?σα στα ο?ρια τη ΕΕ ο?σο και στο ΝΑΤΟ. Ση?μερα, ο κι?νδυνος αποσταθεροποι?ησης ει?ναι ορατο?ς, κυρι?ως στην περιοχη? των Σκοπι?ων ενω? πιθανη? θεωρει?ται και η εμπλοκη? Μαυροβουνι?ου, Σερβι?ας και Αλβανι?ας (ε?μμεσα η? α?μεσα).
Η μεγα?λη προ?κληση στην περιοχη?, στην οποι?α εμπλε?κεται α?μεσα και η χω?ρα, βρι?σκεται σε εξε?λιξη και δεν ει?ναι α?λλο απο? το ζη?τημα της ονομασι?ας της πΓΔΜ. Το ζη?τημα της ονομασι?ας δημιουργει? συγκρου?σεις το?σο στο εσωτερικο? της χω?ρας ο?σο και στις διμερει?ς σχε?σεις αλλα? και στη διεθνη? κοινο?τητα με?χρι να βρεθει? λυ?ση το προ?βλημα της ονομασι?ας.
Στο εσωτερικο?, ο ε?νας εκ των δυ?ο κυβερνητικω?ν εται?ρων ε?χει δηλω?σει ρητα? ο?τι δεν προ?κειται να συμφωνη?σει με οποιοδη?ποτε ο?νομα το οποι?ο θα περιλαμβα?νει το γεωγραφικο? προσδιορισμο? «Μακεδονι?α», ο οποι?ος ει?ναι αμιγω?ς ελληνικο?ς, ενω? σε α?ρθρο του στον τυ?πο αναφε?ρθηκε και στην πιθανο?τητα διεξαγωγη?ς δημοψηφι?σματος σχετικα? με το ο?νομα.
Το προ?βλημα της ονομασι?ας της πΓΔΜ προε?κυψε η?δη απο? την δημιουργι?α του κρα?τους, το 1991. Η Ελλα?δα εξ αρχη?ς διαφω?νησε με τη χρη?ση του ο?ρου στο ο?νομα, φτα?νοντας σε ενδια?μεση συμφωνι?α το 1995, με?χρι να δοθει? οριστικη? λυ?ση στο προ?βλημα. Ση?μερα ε?χουν ενεργοποιηθει? οι διαδικασι?ες με στο?χο την επι?τευξη συμφωνι?ας ως τον Ιου?λιο του 2018 , οπο?τε και προ?κειται να πραγματοποιηθει? η συ?νοδος των Ηνωμε?νων Εθνω?ν. Το αποτε?λεσμα ει?ναι ακο?μη αμφι?βολο, καθω?ς ο πρω?τος κυ?κλος συναντη?σεων ε?χει οριστει? στα τε?λη Ιανουαρι?ου 2018.
Το Κο?σοβο είναι κρα?τος το οποι?ο δεν ε?χει αναγνωριστει? απο? την Ελλα?δα, Κυ?προ, Ρουμανι?α, Σλοβακι?α και Ισπανι?α.Τα υπο?λοιπα με?λη της ΕΕ και συνολικα? 110 κρα?τη, με?λη του ΟΗΕ ε?χουν προχωρη?σει σε αναγνω?ρισή του. Ο αριθμο?ς αυτο?ς ο?μως δεν επαρκει? για την ε?νταξη του Κοσο?βου στον ΟΗΕ. Το Κο?σοβο ε?χει το υψηλο?τερο ποσοστο? πολιτω?ν στην Ευρω?πη που αγωνι?ζονται στο πλευρο? των τζιχαντιστω?ν στη Συρι?α και το Ιρα?κ, γεγονο?ς που προκαλει? ανησυχι?α το?σο στα γειτονικα? κρα?τη ο?σο και σε φορει?ς ο?πως η Interpol για τα πιθανα? ζητη?ματα ασφαλει?ας τα οποι?α πιθανο?ν να προκυ?ψουν με την επιστροφη? τους.
Σε διεθνε?ς επι?πεδο, η Ρωσι?α και η Κι?να δεν ε?χουν προχωρη?σει σε αναγνω?ριση.
ΗΠΑ και ΝΑΤΟ δεν επιθυμου?ν το μετασχηματισμο? του σω?ματος ασφαλει?ας του Κοσο?βου σε στρατο?, απειλω?ντας ε?μμεσα με κυρω?σεις. Το Κο?σοβο προσπαθει? σκληρα? να γι?νει με?λος του ΟΗΕ αλλα? αντιμετωπι?ζει προβλη?ματα. Οι χω?ρες που αρνου?νται να το αναγνωρι?σουν, φοβου?νται ε?να ενδεχο?μενο spill over effect, καθω?ς ε?χουν ει?τε τα δικα? τους εσωτερικα? ζητη?ματα με μειονο?τητες, ει?τε ιστορικου?ς δεσμου?ς με την πρω?ην Γιουγκοσλαβι?α.
Δ. Νο?τος. Τα συμφε?ροντα της Ελλα?δας στην Ανατολικη? Μεσο?γειο (Κυ?προς) και Με?ση Ανατολη?, περιοχε?ς που αντιμετωπι?ζουν ε?ντονες γεωπολιτικε?ς και γεωοικονομικε?ς προκλη?σεις μπορου?ν να δημιουργη?σουν ευκαιρι?ες και για τη χω?ρα μας, κυρι?ως στον τομε?α της ενε?ργειας. Η πιθανη? υ?παρξη κοιτασμα?των υδρογονανθρα?κων το?σο με?σα στα χωρικα? μας υ?δατα ο?σο και οι συμφωνι?ες για τη δημιουργι?α αγωγω?ν μεταφορα?ς αερι?ου η? πετρελαι?ου διαμε?σου της χω?ρας μας μπορου?ν να επιδρα?σουν θετικα? στην γεωοικονομικη? θε?ση της χω?ρας.
Ε. ΗΠΑ. Η σχετικα? προ?σφατη αλλαγη? ηγεσι?ας στις ΗΠΑ και η πολιτικη? που προ?κειται να εφαρμοστει? (κυρι?ως με?σω ΝΑΤΟ) στην περιοχη? μπορει? να προσφε?ρει τη δυνατο?τητα ενι?σχυσης της θε?σης της Ελλα?δας.
Προτα?σεις Πολιτικη?ς και Στρατηγικη?ς
Σε σχε?ση με την Τουρκι?α, η χω?ρα θα πρε?πει να παραμει?νει στις θε?σεις που κρατα? ως και ση?μερα το?σο σε θε?ματα εθνικη?ς κυριαρχι?ας, ο?σο και σε ζητη?ματα ο?πως το Κυπριακο?. Καθω?ς οι σχε?σεις της Τουρκι?ας με την ΕΕ αλλα? και τις ΗΠΑ επιδεινω?νονται, το ζη?τημα με τους Κου?ρδους και την δημιουργι?α κρα?τους προχωρα?, το ενεργειακο? τοπι?ο αλλα?ζει με την εναρξη των γεωτρη?σσων στην ΑΟΖ της Κυ?πρου, τόσο πιο πιθανο? φαι?νεται το ενδεχο?μενο κρι?σης των σχε?σεων Ελλα?δας- Τουρκι?ας (π.χ. για το Αιγαι?ο).
Σχετικα? με τη διαχει?ριση της προσφυγικη?ς κρι?σης, μια πολιτικη? διαχει?ρισης, η οποι?α θα μπορου?σε να χσρακτηριστει? ως αποτελεσματικη?, θα πρε?πει να περιλαμβα?νει:
- Αποτελεσματικη? προστασι?α των εξωτερικω?ν συνο?ρων της ΕΕ
- Συνεργασι?α με τους αρμο?διους φορει?ς για την προ?ληψη και αντιμετω?πιση ?της τρομοκρατι?ας
- Παροχη? ανθρωπιστικη?ς βοη?θειας στην Ελλα?δα και εξασφα?λιση της ορθη?ς ?λειτουργι?ας των μηχανισμω?ν διανομη?ς.
- Ανακατανομη? των προσφυ?γων σε ο?λα τα κρα?τη με?λη της ΕΕ και πολιτικε?ς ?ε?νταξης στις ευρωπαι?κε?ς χω?ρες.
Οι ελληνοαμερικανικε?ς σχε?σεις πε?ρα απο? τη συμμαχικη? σχε?ση εντο?ς του ΝΑΤΟ, ε?ρχονται να ενισχυθου?ν με την προ?σφατη επι?σκεψη του Ε?λληνα πρωθυπουργου? στις ΗΠΑ και τη συμφωνι?α συνεργασι?ας (αναβα?θμιση F-16, δημιουργι?α θε?σεων εργασι?ας κ.λπ.), με την επιδι?ωξη των ΗΠΑ για διαφοροποι?ηση της ενεργειακη?ς τροφοδοσι?ας της Ευρω?πης και με την επιδιω?ξη της Αθη?νας για ελα?φρυνση του χρε?ους.
Με την αποκατα?σταση της ειρη?νης στην περιοχη?, πι?εση στις χω?ρες καταγωγη?ς για επαναπατρισμο? των προσφυ?γων/μεταναστω?ν αλλα? και οικονομικω?ν μεταναστω?ν που το επιθυμου?ν.
Ο?σον αφορα? στο Κο?σοβο, η περιφερειακη? συνεργασι?α ει?ναι απαραι?τητη το?σο σε επι?πεδο κρατω?ν ο?σο και σε επι?πεδο διεθνω?ν φορεω?ν και οργανισμω?ν.
Το ζη?τημα του ονο?ματος της ΠΓΔΜ χρεια?ζεται προσεκτικο? σχεδιασμο?, κοινη? γραμμη? και πολιτικη? ενο?τητας πρωτι?στως στο εσωτερικο? του κρα?τους και κατο?πιν σε διεθνε?ς επι?πεδο. Οι κο?κκινες γραμμε?ς που ε?χουν τεθει? πα?νω στο ζη?τημα δεν θα πρε?πει να παραβιαστου?ν καθω?ς αποτελου?ν εφαλτη?ριο για εδαφικε?ς διεκδικη?σεις και τα?σεις αλυτρωτισμου?.
Οι σχε?σεις ΗΠΑ – Ελλα?δας σε αυτη? τη χρονικη? συγκυρι?α που οι ΗΠΑ επιθυμου?ν να αυξη?σουν τη σφαι?ρα επιρροη?ς τους στην ευρυ?τερη περιοχη? της Νοτιοανατολικη?ς Μεσογει?ου.
Συμπερασματικα?, στο?χος της χω?ρας μας θα μπορου?σε να ει?ναι αφενός η διατη?ρηση των έως τω?ρα κεκτημε?νων γεωοικονομικω?ν προνομιω?ν και η ανα?ξειξη? της σε περιφερειακο? παρα?γοντα σταθερο?τητας ανα?μεσα σε Δυ?ση (ΕΕ) και Ανατολη?.
*ΜΑ in Global Risks and Analytics
Φωτογραφία: APImages
