Στην Ελλάδα μιλάμε για προβλήματα, και μάλιστα άλυτα, ποτέ για ευκαιρίες. Το ‘Κυπριακό’ συναντά σε καθημερινή βάση το συγκοινωνιακό (πρόβλημα), το ασφαλιστικό (πρόβλημα), το δημογραφικό (πρόβλημα). Την δεκαετία του 1990, αυτό που τελικά αποδείχθηκε αναπτυξιακή ώθηση, είχε χαρακτηριστεί ως ‘μεταναστευτικό’ (πρόβλημα). Η φοβικότητα έχει άμεσο αρνητικό αντίκτυπο. Πώς μπορεί η πραγματικότητα να είναι πρόβλημα, προτού μάλιστα αυτή προλάβει να εμφανιστεί; Αν μας έτυχε η μοίρα να έχουμε γεννηθεί στην Ελλάδα, είναι τάχα πρόβλημα που δεν είμαστε στην Δανία;
Το μέλλον δεν μπορεί να είναι πρόβλημα – πριν ακόμη το γνωρίσουμε. Μπορεί εξίσου να είναι ευκαιρία και μάλιστα μεγάλη. Πρέπει να αποικίσουμε το μέλλον – όσο και αν βολεύει πολλούς να ζουν στη σιγουριά του παρελθόντος. Τώρα που ξαναμοιράζεται η τράπουλα ίσως το νέο χαρτί να είναι καλύτερο από το παλιό – φτάνει να παίξουμε σωστά.
Εξερεύνηση ενός άγνωστου τοπίου
Στην παλιά τηλεοπτική σειρά Star Trek, η αδρεναλίνη ανέβαινε όταν τα ραντάρ έδειχναν να πλησιάζει ένας νέος, άγνωστος, πλανήτης. Το πλήρωμα έπρεπε να ερευνήσει αν ο άγνωστος κόσμος αποτελούσε ευκαιρία ή παγίδα. Στα καλύτερα επεισόδια, η καλή ή η κακή εκδοχή προέκυπταν από ενέργειες και τις αρετές του πληρώματος.
Ο κόσμος τώρα αντικρύζει μια αντίστοιχη κατάσταση. Γνωρίζουμε, σχεδόν μετά βεβαιότητος, ότι τα παιδιά μας θα ζήσουν δεκαετίες περισσότερο από τους παππούδες τους. Θα το κάνουν σε ένα κόσμο όπου η τεχνολογία – ψηφιακή αλλαγή, τεχνητή νοημοσύνη - μεταμορφώνει τον τρόπο εργασίας, την στιγμή που οι όροι εμπορίου μετατοπίζουν την παραγωγή. Η σύμπτωση μακροβιότητας, ψηφιακού μετασχηματισμού και παγκοσμιοποίησης μετατρέπει ριζικά το τοπίο της εργασίας: ποιος δουλεύει, πώς δουλεύει και πού δουλεύει. Μαζί με την εργασία, οφείλει να αλλάξει σχήμα και η ζωή. Για να γίνουν τα περισσότερα υγιή χρόνια ευλογία και όχι κατάρα, πρέπει η ζωή του καθενός να απεγκλωβιστεί από ηλικιακά και κοινωνικά στερεότυπα.
Έτσι, το ότι ο κόσμος εμπρός μας – ο Πλανήτης Μακροβιότητα – είναι ριζικά διαφορετικός είναι σίγουρο. Η τράπουλα ευημερίας ανακατεύεται ξανά. Το σχετικά δυσμενές χαρτί που είχαμε στην Ελλάδα το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα – στις παρυφές της οικονομικής ανάπτυξης – μπορεί να αλλάξει. Αν αυτό είναι προς θετική ή αρνητική κατεύθυνση εξαρτάται από το θάρρος, την εφευρετικότητα και την φιλοπατρία του επιτελείου του γαλανόλευκου διαστημόπλοιου.
Το άρθρο αυτό ιχνηλατεί τη θετική εκδοχή: Η Ελλάδα έχει καλούς οιωνούς. Όμως, η ευκαιρία συνοδεύεται και με παγίδες. Το πλήρωμα πρέπει πρώτο να αδρανοποιήσει νάρκες πριν προχωρήσει στη λεωφόρο.
Ο νέος κόσμος ευκαιρία για την Ελλάδα
Το νέο τοπίο αναιρεί πολλά από τα μειονεκτήματα της Ελλάδας στη βιομηχανική εποχή: Το μικρό μέγεθος, η απόσταση, η απειρία σε βιομηχανική παραγωγή ελάχιστα μετράνε πιά. Αντιθέτως, το ότι υπάρχει ήδη εξειδίκευση σε θέματα που απαιτούν προσωπική παρουσία, όπως ο τουρισμός και οι υπηρεσίες, αποτελεί ασπίδα στις νέες συνθήκες. Η Ελλάδα θα μπορούσε να γίνει η Φλόριντα της Ευρώπης πιο πειστικά ίσως από την Ισπανία ή την Πορτογαλία, βασιζόμενη στην προστασία του περιβάλλοντος και στην υψηλή ποιότητα προσωπικών υπηρεσιών. Πρόοδοι στις επικοινωνίες και την πληροφορική μετασχηματίζουν τα μειονεκτήματα της απομόνωσης και επιτρέπουν κρίσιμα πλεονεκτήματα – όπως γλωσσομάθεια, ευρύτερη εκπαιδευτική βάση και ανοικτοί ορίζοντες – να ‘μετρήσουν’.
Τα πλεονεκτήματα αυτά τονώνουν το ηθικό– η μάχη δεν είναι χαμένη. Όμως ο κρίσιμος παράγοντας επιτυχίας είναι αλλού: Σε θέματα που επηρεάζουν όλες τις χώρες εξίσου – η μακροβιότητα, η τεχνητή νοημοσύνη, η παγκοσμιοποίηση δεν αναγνωρίζουν σύνορα – το πλεονέκτημα το κατέχουν οι πρωτοπόροι. Όποιος προλάβει πρώτος να αποικίσει τον Πλανήτη Μακροβιότητα θα αποκτήσει το αποφασιστικό και μόνιμο πλεονέκτημα.
Η θέση του πρωτοπόρου δεν έχει ακόμη συμπληρωθεί. Η Εσθονία απέδειξε τη σημασία της στρατηγικής που επενδύει πρώτη σε ένα κρίσιμο θέμα. Μια μικρή χώρα που ξαφνικά έχασε την μεγαλύτερη αγορά της, επένδυσε στον ψηφιακό μετασχηματισμό και επανεφευρέθηκε χάρις στο ανθρώπινο κεφάλαιο και την προσαρμοστικότητα. Όταν οι προκλήσεις ακόμη διαμορφώνονται, στο πολύ ευρύτερο ζήτημα του ανασχηματισμού της ζωής και εργασίας το ‘πλασάρισμα’ βρίσκεται σε εξέλιξη.
Όταν η τράπουλα ξαναμοιράζεται για όλους, το κεντρικό πλεονέκτημα θα το έχει όποιος προσαρμοστεί και αλλάξει πρώτος. Η κούρσα είναι ορθάνοικτη.
Εκεί ισχύουν τα εξής παράδοξα: Μια χώρα που αρχίζει από πίσω – που τρέχει στον εσωτερικό διάδρομο - έχει ακόμη περιθώρια να ενεργοποιήσει πόρους που σχόλαζαν παλιά. Επίσης, αν βγαίνει από βαθιά κρίση έχει λιγότερα βαρίδια –μικρότερο κόστος αποκοπής από παλιές δομές.
Η Ελλάδα διαθέτει μεγάλα αναξιοποίητα αποθέματα ανάπτυξης – πόρους που μπορεί να ενεργοποιήσει. Οι Ελληνίδες έχουν μεγάλα περιθώρια να δουλέψουν περισσότερο. Όταν στην Δανία οι γυναίκες εργάζονται όσο οι άνδρες (80%), στην Ελλάδα εργάζονται μόνο το 56%. Το ίδιο ισχύει για τους μεγαλύτερους εργαζόμενους και τους νέους, που ακόμη και τις καλές εποχές ήταν στα αζήτητα. Η ενεργοποίηση αυτών των εφεδρειών δεν γίνεται, όμως αυτόματα. Απαιτεί παρεμβάσεις στην κοινωνική πολιτική και στην αγορά εργασίας. Αντίστοιχο είναι το θέμα του brain drain. H ύπαρξη μεγάλου αριθμού νέων προσοντούχων στο εξωτερικό σημαίνει ότι η ελληνική ανάπτυξη θα τύχει επιβράβευσης όταν αρχίσουν να επιστρέφουν – υπό προϋποθέσεις βεβαίως.
Αλλά και η δεκαετία της κρίσης που κόστισε το ένα τρίτο του εισοδήματος στον ενεργό πληθυσμό θα έπρεπε να έχει και θετική πλευρά. Η Ελλάδα – μόνη από τις δυτικές χώρες – διαπίστωσε το αδιέξοδο παλαιών δομών και υλοποίησε φιλόδοξο και πολυεπίπεδο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων. Όσο και αν οι αλλαγές ήταν επώδυνες, η Ελλάδα του 2020 έχει προβεί σε αλλαγές σε όλα τα κρίσιμα πεδία: στην δημόσια διοίκηση, στις κοινωνικές υποδομές, στην υγεία, στον χρηματοπιστωτικό τομέα, το σύστημα δικαιοσύνης. Ακόμη και αν προτιμούμε να βλέπουμε το ποτήρι μισοάδειο, είναι δύσκολο να μην διαπιστώσει ότι η Ελλάδα προέβη σε αλλαγές τις οποίες η Γαλλία πασχίζει τώρα να κάνει και εκκρεμούν ακόμη στην Ισπανία.
Αν η επιτυχία εξαρτάται από τον απεγκλωβισμό από το παλιό, η μεσολάβηση μιας χρεοκοπίας και μιας βαθειάς κρίσης εκλαμβάνεται ως πολύτιμο μάθημα.
Παγίδες εν όψει;
Αν η κρίση θα μπορούσε να είναι ευκαιρία, μπορεί να αποδειχθεί και παγίδα. Το πρόβλημα δημιουργείται από τον τρόπο που έγιναν οι αλλαγές. Αντί να είναι καρπός αυτογνωσίας, πολλοί είδαν τις μεταρρυθμίσεις ως κάτι που επιβλήθηκε και που δεν αναιρεί το επιθυμητό της προκατακλυσμιαίας (προ 2010) κατάστασης. Ακόμη χειρότερα, συχνά οι μεταρρυθμίσεις τοποθέτησαν την έμφαση στη συνέχεια (διατήρηση δομών και συνηθειών) και όχι σε τομές. Κατά συνέπεια το κράτος, αντί να ενθαρρύνει και να πρωτοστατεί στις αλλαγές, αποτελεί συχνά τον ισχυρότερο ανασχετικό παράγοντα στο γύρισμα σελίδας.
Η πιο επικίνδυνη παγίδα έγκειται στον συντηρητισμό -στην ανάλωση σε μάχες οπισθοφυλακών. Ο συντηρητισμός αυτός εμφιλοχωρεί σε δομές και νοοτροπίες και έτσι αποτρέπει πολλές θετικές εξελίξεις.
Το πιο επικίνδυνο παράδειγμα έχει να κάνει με τον τομέα-κυματοθραύστη της μακροβιότητας – τις συντάξεις. Η Ελλάδα στην δεκαετία του 2000 εισέπραξε πρώτη τις συνέπειες ενός συστήματος συντάξεων που, κρύβοντας συστηματικά το πρόβλημα της μακροβιότητας, κατέληξε να το μεγεθύνει το κόστος της. Όταν γραφτεί η πλανητική ιστορία της μακροβιότητας, η Ελλάδα πιθανότατα θα καταγραφεί ως το πρώτο της δημοσιονομικό θύμα.
Παρά ταύτα, το ισχυρό αυτό πάθημα δεν φαίνεται να έχει γίνει μάθημα.
Η χρεοκοπία προκλήθηκε εξαιτίας του κεντρικό ρόλου που το σύστημα συντάξεων ανέθετε στο Κράτος. Έτσι αναβλήθηκαν οφθαλμοφανείς προσαρμογές του συστήματος και εμποδίστηκαν ακόμη και αυτόνομες αντιδράσεις που επιθυμούσαν άτομα. Μετά το 2010 το σύστημα διορθώθηκε βίαια– αλλάζοντας παραμέτρους όπως όρια ηλικίας και με περικοπές στις συντάξεις – διατηρώντας όμως την αρχική του φιλοσοφία. Έτσι οι κρίσιμες αποφάσεις εξακολουθεί να ανατίθενται στο Κράτος που εξακολουθεί να εμποδίζει το άτομο να προσαρμοστεί– ακόμη και όταν το επιθυμεί. Ακόμη και με τον ασφαλιστικό νόμο του 2020, η Ελλάδα προτιμά να αντιμετωπίζει τις επιπτώσεις της μακροβιότητας λίγο-λίγο, αντί να γυρίζει σελίδα. Έτσι παραμένει εγκλωβισμένη στην παλιά προβληματική και κινδυνεύει να μην καταλάβει ότι ο κόσμος αλλάζει. Οδηγεί με την προσοχή μόνο στον καθρέφτη.
Μια θετική στρατηγική θα έπρεπε να βλέπει την ύπαρξη έμπειρων και μορφωμένων ατόμων άνω των 50 ως δυνητικό πλεονέκτημα και να προσπαθεί να το αναδείξει. Επανακατάρτιση, ευέλικτη λειτουργία της αγοράς εργασίας και ευκαιρίας επιχειρηματικότητας για τα άτομα αυτά θα τους δώσει την δυνατότητα να βρεθούν εκεί όπου θα προσφέρουν περισσότερα. Αντ’ αυτού αντιμετωπίζονται με όρους της δεκαετίας του 1980 - ως πρόβλημα που πρέπει να αποσταλεί στην αποστρατεία το ταχύτερο. Όταν κάπως καταπολεμείται ο σεξισμός, η ‘ηλικιοφοβία’ (ageism) κυριαρχεί ανερυθρίαστα. Παρά το ότι η Ελλάδα είναι θεωρητικά υπέρ της ενεργού γήρανσης, το 2020 νέοι νόμοι περιορίζουν την εργασία νέων σε ηλικία συνταξιούχων (και αφού περικόψαμε τις συντάξεις τους…). Κυριαρχεί η πλάνη ότι οι μεγαλύτεροι παίρνουν δουλειές από τους νεαρούς – μια εκδοχή της ‘Πλάνης του Σταθερού Αποθέματος Εργασίας’, δηλαδή ότι συνωστίζονται διεκδικητές ενός δεδομένου όγκου εργασίας, η δουλειά σαν παιχνίδι με μουσικές καρέκλες.
Σε ένα από τα επεισόδια του Star Trek, τα όργανα είχαν υποστεί βλάβη, με συνέπεια το Αστερόπλοιο Εντερπράιζ να προσεγγίζει το άγνωστο, νομίζοντας ότι είναι σε ταξίδι ρουτίνας σε γνώριμη περιοχή. Σε εκείνο το επεισόδιο, βέβαια, η αυτοθυσία και εφευρετικότητα του πληρώματος έσωσαν την κατάσταση (για να είναι έτοιμοι για νέες περιπέτειες).
Στη δική μας σειρά, η Ελλάδα προσεγγίζει τον Πλανήτη Μακροβιότητα με παρόμοιο πρόβλημα αντίληψης: πορεία προς το μέλλον με το βλέμμα στο παρελθόν. Το πώς εξελίσσεται η πλοκή στο δικό μας αστερόπλοιο - αν κάποιοι διορθώσουν τα όργανα εγκαίρως, αν εισακούγεται η Κασσάνδρα ή το πώς η αποκάλυψη της πλάνης θέτει σε κίνδυνο το πλήρωμα - δεν είναι γνωστό σε κανέναν.
Το ΔΙΚΤΥΟ για την Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη δημοσίευσε το αφιέρωμα με τίτλο «Ο Θησαυρός των 60+» στο οποίο συμμετέχουν ειδικοί επιστήμονες με βαθιά γνώση στο χώρο της γήρανσης, θέτοντας τις προκλήσεις της νέας εποχής αύξησης του προσδόκιμου ζωής και παρουσιάζοντας ταυτόχρονα καινοτόμες και σύγχρονες λύσεις.
Ολόκληρο το αφιέρωμα του ΔΙΚΤΥΟΥ μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.
