Της Αγγελικής Κώττη
Πού βρίσκεται ο τάφος του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη; Πού μπορεί κανείς να δει την πιο διάσημη «Κοιμωμένη» που έγινε ποτέ στην Ελλάδα; Αν θελήσεις να αφήσεις άνθη στο μνήμα του Γιώργου Σεφέρη ή της Μελίνας Μερκούρη, πού πρέπει να πας;
Η απάντηση για όλα είναι το Α' Νεκροταφείο Αθηνών, ένα κοιμητήριο που φέτος κλείνει 180 χρόνια λειτουργίας.
Μνημειακός τόπος, με εκατοντάδες κηρυγμένα μνημεία, το σπουδαίο αυτό Κοιμητήριο δεν διέθετε μέχρι τώρα κάποιον οδηγό που θα μπορούσε να βοηθήσει τον επισκέπτη ώστε να να γνωρίσει την ιστορία του και να το περπατήσει. «Να του δώσει ερεθίσματα. Ερεθίσματα σε σχέση με τη νεοελληνική τέχνη, τη νεοελληνική ιστορία, τη νεοελληνική κοινωνία» όπως σημειώνουν η Μάρω Καρδαμίτση- Αδάμη και η Μαρία Δανιήλ, που υπογράφουν το βιβλίο «Το Α΄ Κοιμητήριο της Αθήνας- Οδηγός των Μνημείων του και της Ιστορίας του». Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ολκός» και την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμου. Εχει πολλές φωτογραφίες και δέκα χάρτες στο τέλος, ώστε να ευκολύνεται η προσέγγιση σε τάφους επωνύμων.
Την Τρίτη, 23 Μαΐου ώρα 6.30 μμ στην αίθουσα τελετών του δημαρχιακού μεγάρου στην οδό Αθηνάς, θα λάβει χώρα εκδήλωση για την παρουσίασή του. Θα μιλήσουν οι: Γιώργος Χατζηστεργίου, Τάσος Μπίρης Ελένη Μαΐστρου Μαρία Θερμού και οι συγγραφείς. Θα συντονίσει η εκδότρια Ειρήνη Λούβρου.
Τα περιεχόμενα
«Στον οδηγό αυτό επιχειρούνται δύο τρόποι παρουσίασης των μνημάτων» αναφέρουν οι κυρίες Καρδαμίτση- Αδάμη και Δανιήλ. «Ο πρώτος στηρίζεται στην τυπολογία τους, με σημαντικό βοήθημα την εμπεριστατωμένη μελέτη του ιστορικού της τέχνης Στέλιου Λυδάκη, όσον αφορά κυρίως τον 19ο αιώνα, ενώ για τον 20ό αιώνα προχωρήσαμε σε μια νέα τυπολογία. Ο δεύτερος τρόπος αναφέρεται στις προσωπικότητες που φιλοξενεί το μνήμα σε σχέση με την επαγγελματική και την κοινωνική τους θέση στην επίγεια ζωή: Αγωνιστές, Αρχιτέκτονες, Δήμαρχοι Αθηναίων, Εικαστικοί, Εκκλησιαστικοί, Ηθοποιοί, Λογοτέχνες, Μουσικοί και Πολιτικοί.
Ενδεικτικά, από κάθε κατηγορία αναφέρεται ένας μικρός αριθμός μνημάτων. Σίγουρα υπάρχουν πολύ περισσότερα, που όμως δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστούν όλα στον οδηγό αυτό. Αναφέρονται επίσης προσωπικότητες στο Ισραηλιτικό τμήμα και στο Τμήμα των Διαμαρτυρομένων.»
«Πολλά από τα επιτύμβια μνημεία του Α' Κοιμητηρίου είναι φανερά επηρεασμένα από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά» τονίζουν. «Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσει κανείς τις πηγές από όπου αντλούν τα θέματά τους οι Έλληνες γλύπτες. Σοβαρή επίδραση πρέπει να ασκούσαν οι ξένοι γλύπτες που δίδαξαν στο Σχολείον των Τεχνών, όπου σπούδασαν οι πρώτοι γλύπτες και μαρμαροτεχνίτες, καθώς και οι αρχιτέκτονες της χώρας. Το ευρωπαϊκό πνεύμα μετέφεραν και οι πρώτοι Έλληνες υπότροφοι στη Βαυαρία, μετά την επιστροφή τους στην Ελλάδα. Δεν πρέπει δε να αποκλείσουμε και την επιρροή των ίδιων των μεγαλοαστών πελατών που, πολυταξιδεμένοι όπως ήταν, πρέπει να είχαν τις δικές τους επιθυμίες, ούτε φυσικά και τις επιρροές από τα Επτάνησα και τις Κυκλάδες, όπου η σχέση με τη Δύση, και κυρίως την Ιταλία, διατηρούνταν ζωντανή, και αργότερα από την Αίγυπτο, όπου ο Ελληνισμός ανθούσε».
Δέκα χάρτες
Η έκδοση χαρτογραφεί τον χώρο και στοχεύει στη χρηστικότητα, περιλαμβάνοντας καταλόγους, ευρετήρια προσώπων και μνημείων, κατηγορίες των ενταφιασμένων προσωπικοτήτων, βιογραφικά σημειώματα των καλλιτεχνών που σφράγισαν με το έργο τους το υπαίθριο αυτό μουσείο αλλά και σύγχρονη φωτογράφηση από τον αρχιτέκτονα-φωτογράφο Γιώργη Γερόλυμπο.
Σήμερα δύσκολα βρίσκει κανείς τα μνημεία. Η αρχική ονοματοθεσία των οδών του νεκροταφείου με ονόματα ηρώων (Υψηλάντη, Καραϊσκάκη, Μπότσαρη), πολιτικών (Καποδίστρια, Κωλέττη, Κουμουνδούρου, Δεληγιώργη, Τρικούπη, Δεληγιάννη), των πρώτων βασιλέων της Ελλάδας Όθωνα και Αμαλίας και άλλων –η κεντρική λεωφόρος ονομάστηκε οδός Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε'– δεν επικράτησε. Παρότι αυτό θα διευκόλυνε τους επισκέπτες, που αντιμετωπίζουν μια ρυμοτομική “αναρχία”, με συνέπεια την συχνά εις μάτην αναζήτηση. Ετσι, οι δέκα χάρτες στο τέλος του βιβλίου, με ισάριθμα τμήματα του χώρου, είναι πολύτιμοι.
Η ίδρυση του νεκροταφείου
Το Α' Nεκροταφείο ιδρύθηκε το 1837 (180 χρόνια συμπληρώνονται φέτος). Με Βασιλικό Διάταγμα επελέγη ο λόφος του Μετς, όπου βρίσκονταν τότε οι ανεμόμυλοι της Αθήνας. Ηδη από το 1834 είχε εκδοθεί διάταγμα «Περί των Νεκροταφείων και του ενταφιασμού των νεκρών», που υπαγόρευε τη χωροθέτησή τους σε απόσταση τουλάχιστον εκατό μέτρων από την πόλη, στα βόρεια ή ανατολικά της και κατά προτίμηση σε κάποιο λόφο, για να αερίζονται καλά. «Τόδε προς την πόλιν αντικρύζον μέρος να ήναι δενδρόφυτο», συμπλήρωνε η οδηγία.
Όπως σημειώνουν οι δύο συγγραφείς του βιβλίου, «για την ίδρυση του νεκροταφείου ίσως να συνετέλεσε το γεγονός ότι υπήρχε ήδη χαραγμένη εκεί η σημερινή οδός Αναπαύσεως, η οποία ταυτίζεται με την αρχαία οδό που οδηγούσε από τις Διόμειες Πύλες στο Σούνιο».
Σήμερα καταλαμβάνει έκταση 225 στρεμμάτων και περιλαμβάνει 10.500 οικογενειακούς τάφους και 2.120 τριετούς χρήσης, ενώ λειτουργικά διαιρείται σε 20 τομείς (18 “κανονικούς” και τους Πολυτελείας Α' και Πολυτελείας Β'). Σημαντικό είναι το γεγονός ότι 655 τάφοι έχουν κηρυχθεί διατηρητέα μνημεία, γεγονός που τοποθετεί το «Πρώτο» στην κατηγορία μιας υπαίθριας γλυπτοθήκης υψηλού επιπέδου και ειδικού ενδιαφέροντος.
