Πολύς λόγος έχει γίνει για την αριστεία αν είναι ρετσινιά ή δεν είναι. Πρόσφατα, βέβαια, ακούσαμε από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ότι η αριστεία αναδεικνύει την αρχή της ισότητας.
Εμείς θα πούμε εδώ ότι η λέξη βγαίνει από το επίθετο ?ριστος, που είναι πολύ παλιό και το συναντάμε στα ομηρικά κείμενα. Όταν οι στρατιώτες, συμπολεμιστές του Έκτορος τον ειδοποιούν ότι οι οιωνοί δεν είναι οι καλύτεροι, για να μπει στη μάχη, εκείνος απαντά με την περίφημη φράση: ε?ς ο?ων?ς ?ριστος ?μύνεσθαι περ? πάτρης (?λιάδος Μ, στ. 243). Λέει με άλλα λόγια ότι το να υπερασπίζεται κανείς την πατρίδα του είναι το πιο καλό σημάδι. Το επίθετο χρησιμοποιήθηκε για να αναπληρώσει τα παραθετικά των επιθέτων ?γαθός - ?μείνων, γιατί το καθένα τους είχε διαφορετικό θέμα. Αποτελεί συγκριτικό του ?ρείων (καλύτερος), που με τη σειρά του προέρχεται από το επίθημα ?ρι-. Αυτό το επίθημα είναι ένας διαφορετικός τύπος για το πολύ. ?ρίζηλος, ο ολοφάνερος, ?ρίγνωτος, ο πασίγνωστος κ. ά.
Την ?ριστεία πρώτος την χρησιμοποιεί ο Σοφοκλής τον 5ο αιώνα π. Χ., στην τραγωδία του «Α?ας». Εκεί περιγράφει την τρέλα και τον θάνατο του ήρωα στη Σαλαμίνα, όταν δεν του αποδόθηκαν τα όπλα του Αχιλλέα. Στην τραγωδία αριστεία είναι η υπεροχή, η γενναιότητα, η μεγαλοψυχία, η ανδρεία στη μάχη του πρωταγωνιστή του δράματος. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι, επίσης, που μελέτησαν και σχολίασαν τα κείμενα του Ομήρου έδωσαν σε αρκετές ραψωδίες τον τίτλο ?ριστεία, ανάλογα με το ποιος ήρωας διακρινόταν σε αυτές. Έτσι έχουμε Διομήδους ?ριστεία (η Ε), ?γαμέμνονος άριστεία (η Λ) κ. ά.
Τα ?ριστε?α επίσης ήταν τα βραβεία των αρίστων, των καλύτερων, για πράξεις γενναιότητας και ανδρείας. Και σήμερα έχουμε αντίστοιχα που απονέμονται σε όσους έκαναν έργα αγαθά. Οι μαθητές με υψηλή επίδοση αριστεύουν και τον Οκτώβριο, στην εορτή της σημαίας, λαμβάνουν και αυτοί μέχρι τώρα τα αριστεία τους.
?ριστε?ον ?νδρείας, ακόμη, λεγόταν κάθε μνημείο, τρόπαιο προς τιμήν νικητών στη μάχη.
Ένα πλήθος λεκτικών τύπων συνδέονται με την αρχαιοελληνική ?ριστεία. Θα παραθέσουμε ορισμένους με τους τόνους και τα πνεύματα, όπως αποτυπώνονταν στα ελληνικά μας, για να αποδώσουν την προσωδιακή προφορά.
Ο ?ρίσταρχος ως όνομα και ως επίθετο κυβερνούσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ο ηγεμόνας καλείτο ?ριστεύς, ο κατάλληλος για ηρωικά κατορθώματα ?ριστευτικός και αυτός που βελτίωνε την κατάσταση ?ριστευτής. Ειδικά ο ?ριστεύς χρησιμοποιείται στον πληθυντικό ως αριστείς στα Νέα Ελληνικά, για να δηλώσει τους κορυφαίους σε κάποιον τομέα, τους αριστείς του πνεύματος, της πολιτικής, της επιστήμης για παράδειγμα.
Σήμερα, επιζεί το αρχαιοπρεπές επίρρημα αριστίνδην, ως κατάσταση, στην οποία οι καλύτεροι επιλέγονται όχι με αρχαιρεσίες, αλλά επειδή έχουν τα χαρακτηριστικά του αρίστου. Αριστίνδην σύνεδροι, μητροπολίτες, βουλευτές εκλέγονται, επειδή είναι περισσότερο άξιοι από τους άλλους.
Τι να πούμε και για τον Αριστείδη, τον Αριστόβουλο και τον Αριστομένη (=έχει έντονη επιθυμία και πάθος), την αριστοκρατία και το αριστούργημα, την αριστοποίηση και το λεβεντόπαιδο τον Αρίστο του λαϊκού τραγουδιού. Την τιμητική του έχει ο φιλόσοφος Αριστοτέλης (384 π. Χ. - 322 π. Χ.), αφού επιτυγχάνει άριστα τον σκοπό του ή έχει τον καλύτερο στόχο. Εκτός από τον Αριστοτέλη, θυμόμαστε και τους αριστοτελικούς, επειδή συνέχισαν το έργο του, τον αριστοτελισμό, που –μεταξύ άλλων– αποδέχεται και αξιοποιεί τις θέσεις των αριστοτεχνημάτων του μεγάλου φιλοσόφου.
(Photo by Raphael - Stitched together from vatican.va, Public Domain. Η Σχολή των Αθηνών, έργο του Ραφαήλ (1510 - 1511), από στην αίθουσα των υπογραφών, στο Βατικανό. Δεξιά, στο βάθος βλέπουμε τον Αριστοτέλη, δίπλα στον γηραιό δάσκαλό του, Πλάτωνα.)
Μακράν απέχουμε από το να αξιώσουμε να μας βάλετε άριστα, γιατί γνωρίζουμε καλά ότι δεν σας τα είπαμε όλα. Ευχόμαστε το άριστα για τους μαθητές, οι οποίοι αυτήν τη στιγμή της σύνταξης του λήμματος λαμβάνουν τους βαθμούς των Πανελλαδικών εξετάσεων.
