Του Κωνσταντίνου Μαριόλη
Ζούμε στην εποχή που κάθε αρνητική εξέλιξη τείνει να γίνει «εμμονή» για τους επενδυτές, προκαλώντας πολλές φορές υπερβολικές - έως και αδικαιολόγητες – αναταράξεις στις αγορές. Στην αρχή ήταν το Brexit, μετά οι ανησυχίες πέρασαν στις ιταλικές τράπεζες και γενικότερα στην ιταλική οικονομία, για να φτάσουμε στο σήμερα, όπου τα προβλήματα της Deutsche Bank, σε συνδυασμό με την οικονομική και προσφυγική κρίση στην Ευρώπη, κάνουν τους επενδυτές να αναζητούν κάθε λογής «καταφύγια».
Οι πολιτικοί κίνδυνοι είναι εξίσου σημαντικοί. Οι αμερικανικές εκλογές στις 8 Νοεμβρίου και το ιταλικό δημοψήφισμα στις 4 Δεκεμβρίου θα κρίνουν πολλά.
Χθες, ήρθε η Bank of America Merrill Lynch να… χτυπήσει καμπανάκι, επισημαίνοντας ότι η συμπεριφορά των επενδυτών θυμίζει τον φόβο στις αγορές μετά το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου στου δίδυμους πύργους στη Νέα Υόρκη.
Σύμφωνα με την αμερικανική τράπεζα, ο μεγαλύτερος κίνδυνος αυτή τη στιγμή είναι η διάλυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης κι ένα κραχ στις αγορές ομολόγων, ενώ σοβαρές ανησυχίες προκαλεί το ενδεχόμενο νίκης του Donald Trump στις αμερικανικές εκλογές που θα διεξαχθούν σε λίγες εβδομάδες.
Η μεγαλύτερη εστία αβεβαιότητας, λοιπόν, είναι η ίδια η Ευρώπη. Μπορεί η Deutsche Bank να είναι η πρώτη – και σημαντικότερη ίσως – ένδειξη της τέλειας καταιγίδας που πλησιάζει πάνω από τις αγορές και μιας νέας παγκόσμιας κρίσης; Όπως με νόημα σημειώνουν αναλυτές, «μακάρι να ήταν μόνο η Deutsche Bank… Η Ευρώπη έχει δείξει ότι δεν μπορεί να αποφασίσει εγκαίρως για ένα μεμονωμένο πρόβλημα όπως της Ελλάδας, θα το κάνει την ώρα που πρέπει να λύσει τόσα προβλήματα μαζί;»
Επιφανείς οικονομολόγοι όπως ο νομπελίστας καθηγητής Joseph Stiglitz και ο Hans-Werner Sinn, επικεφαλής του Ινστιτούτου Οικονομικών Μελετών του Μονάχου (Ifo), πιστεύουν ότι έχει έρθει το τέλος της Ευρωζώνης, τουλάχιστον με τη μορφή που την ξέραμε μέχρι σήμερα. Υποστηρίζουν δε, ότι χώρες όπως η Ιταλία, η Ελλάδα και η Πορτογαλία είναι δεδομένο πως θα πουν «αντίο» σε μία ένωση με πολλές… κατηγορίες ανταγωνιστικότητας.
Οι επενδυτές αποστρέφονται τον κίνδυνο καθώς φοβούνται ένα νέο 2008 και αυτό φαίνεται παντού. Σε κλίμα ακραίας έντασης, τα στοιχήματα δίνουν και παίρνουν τόσο για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και για την κατάσταση μεγάλων ευρωπαϊκών τραπεζών. Στις αγορές ομολόγων επικρατεί αναστάτωση, ενώ ο Donald Trump έχει μετατρέψει την εκλογική αναμέτρηση του Νοεμβρίου σε τηλεοπτικό σόου, το οποίο ωστόσο έχει επιπτώσεις για ολόκληρο τον πλανήτη.
Το βρετανικό δημοψήφισμα αποτέλεσε την πρώτη ουσιαστική «αναποδιά», την αρνητική εξέλιξη που συγκλόνισε τις αγορές, με αποτέλεσμα να έρθουν στην επιφάνεια τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ευρωπαϊκές τράπεζες, με επίκεντρο τις ιταλικές.
Σχεδόν τέσσερις μήνες μετά, όλο και περισσότεροι αναλυτές αναρωτιούνται αν θα είναι η Ιταλία αυτή που θα αποχωρήσει πρώτη από την Ευρωζώνη, καθώς πλέον το ελληνικό «σίριαλ» δεν είναι το ίδιο ελκυστικό, έχοντας χάσει την... απρόβλεπτη πλοκή των πρώτων επεισοδίων. Όμως και η Ελλάδα έχει το δικό της μερίδιο στην αβεβαιότητα, αφού οι συζητήσεις για την ελάφρυνση του χρέους της προκαλούν τριγμούς τόσο στις σχέσεις ΔΝΤ-Ευρώπης, όσο και στο εσωτερικό της ένωσης.
Που ακριβώς βρισκόμαστε σήμερα; Από το 2008 και μετά, η αβεβαιότητα στις αγορές και οι εστίες αναταραχών σχεδόν… ανακυκλώνονται, όμως όπως χαρακτηριστικά σημειώνουν αναλυτές, «δεν αποκλείεται σήμερα να βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν, στο σημείο όπου είτε οι κυβερνήσεις θα αποφασίσουν να δράσουν επιτέλους αποτελεσματικά ή θα ζήσουμε άλλη μία δραματική κρίση».
Το μεγαλύτερο πρόβλημα στην εποχή μας είναι το χρέος. Από τα κράτη και τις επιχειρήσεις, μέχρι τα νοικοκυριά. Το κρατικό και ιδιωτικό χρέος αυξάνεται – για να συντηρήσει ή και να αποπληρώσει προηγούμενο χρέος – χωρίς όμως η οικονομία να αναπτύσσεται ουσιαστικά για να τροφοδοτήσει ένα νέο κύκλο.
Οι κεντρικές τράπεζες έχουν χρησιμοποιήσει τα περισσότερα από τα μη συμβατικά εργαλεία που διαθέτουν για να τονώσουν την οικονομική δραστηριότητα, ενώ η Ευρώπη βρίσκεται στο απόλυτο αδιέξοδο, έχοντας να αντιμετωπίσει εκτός από την αναιμική ανάπτυξη και τα τραπεζικά προβλήματα, μία προσφυγική κρίση με εξαιρετικά σύνθετα χαρακτηριστικά.
Τα «κόκκινα» δάνεια ξεπερνούν το 1 τρισ. ευρώ, η κερδοφορία των τραπεζών είναι… άφαντη και τα αρνητικά επιτόκια «τρελαίνουν» τις αγορές. Τα κεφαλαιακά προβλήματα είναι σημαντικά και αρκετοί πιστεύουν ότι στα stress tests του 2018 η ΕΚΤ δεν θα μπορεί να κρύψει τις αδυναμίες του κλάδου.
Γεωπολιτικές εξελίξεις
Την ίδια ώρα, οι διαφωνίες στο εσωτερικό της Ευρωζώνης είναι μεγάλες, τη στιγμή που οι γεωπολιτικές εξελίξεις απαιτούν μία κοινή και σταθερή πορεία. Από το θέμα του κρατικού χρέους, μέχρι τα προβλήματα των τραπεζών, η Ευρώπη δείχνει ότι είναι χωρισμένη σε «ομάδες», ανάλογα πάντα με τα συμφέροντα του κάθε κράτους-μέλους και όχι το κοινό ευρωπαϊκό συμφέρον. Άλλοι προβλέπουν ότι η Ευρωζώνη έχει πολύ λίγα χρόνια ζωής ακόμη και άλλοι υποστηρίζουν πως μόνο αν «μεταλλαχθεί» θα μπορέσει να επιβιώσει την επόμενη δεκαετία.
Το επόμενο δίμηνο θα είναι εξαιρετικά κρίσιμο καθώς αναμένεται να υπάρξουν εξελίξεις σε όλα τα μέτωπα.
Στις 8 Νοεμβρίου θα διεξαχθούν οι αμερικανικές εκλογές. Για πρώτη φορά είναι πιθανό το στοιχείο της απόλυτης ανατροπής αφού ποτέ ξανά στο πρόσφατο παρελθόν δύο υποψήφιοι δεν είχαν τόσες εμφανείς πολιτικές διαφορές, ενώ μέχρι και ο Πούτιν «αναγκάστηκε» να δηλώσει ότι δεν επιθυμεί να επηρεάσει το αποτέλεσμα.
Στις αρχές Δεκεμβρίου διεξάγεται το σημαντικό δημοψήφισμα για την αναθεώρηση του συντάγματος στην Ιταλία, με την Citigroup να το έχει χαρακτηρίσει ως τον μεγαλύτερο πολιτικό κίνδυνο για την Ευρώπη, μεγαλύτερο ακόμη και από το Brexit. Και αυτό γιατί αν χάσει ο Matteo Renzi δεν αποκλείεται να παραιτηθεί, την ώρα που το ρεύμα των ευρωσκεπτικιστών κερδίζει έδαφος.
