Τα δύο ίσως κυριότερα προβλήματα στον περιφερειακό σχεδιασμό είναι αφενός ο σχεδιασμός πολιτικών όπου εξετάζονται σε ένα μακροπρόθεσμο πλαίσιο και αφετέρου η ουσιαστική συμπερίληψη των πολιτών στη διαδικασία σχεδιασμού.
Στο πρώτο έχω αναφερθεί εκτενώς παλιότερα στο liberal εστιάζοντας στην ανάγκη να αναλύεται και να αξιολογείται ο τρόπος με τον οποίο το μέλλον επηρεάζει τις επενδύσεις σε έργα με ένα πολύ μεγάλο κύκλο ζωής. Τέτοια έργα (για παράδειγμα μία νέα οδική αρτηρία) απαιτούν πολύ χρόνο ωρίμανσης και κατασκευής, ίσως και μερικές δεκαετίες.
Επομένως, εάν θέλουμε να διασφαλίσουμε ότι δημιουργούμε έργα που είναι σε συμφωνία με τις μελλοντικές πραγματικότητες, τότε πρέπει να σκεφτούμε από την αρχή πως θα μπορούσε να είναι στο μέλλον το επιχειρησιακό περιβάλλον στο οποίο θα ενταχθεί το συγκεκριμένο έργο: μεταβαλλόμενα δημογραφικά στοιχεία, τρόποι ζωής, ανάγκες χρηστών, κλιματολογικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, νέα υλικά, ο αντίκτυπος της αυτοματοποίησης και των άλλων νέων τεχνολογιών και τελικά ο αντίκτυπος που θα έχει στις μελλοντικές γενιές.
Και αν ορισμένες φορές υπάρχει μία σωστή μελέτη σκοπιμότητας, είναι εξαιρετική σπάνια η συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία, που θα επέτρεπε την αναζήτηση δημιουργικών ιδεών, την κατανόηση των τοπικών προβλημάτων και πεποιθήσεων, και τελικά τον σχεδιασμό ενός «επιθυμητού» έργου.
Για αυτούς τους δύο λόγους έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον η διαδικασία σχεδιασμού ενός στρατηγικού πλάνου ανάπτυξης της Λίμνης Δοϊράνης, που χρηματοδότησε η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Η ιδιαιτερότητα του λιμναίου τοπίου στοιχειοθετείται από την πολυμορφία και τον πλούτο της πανίδας και χλωρίδας του οικοσυστήματός του. Ο υγροβιότοπος είναι ένας αξιόλογος φυσικός πόρος για τους οικισμούς γύρω από τη λίμνη, όπως η Δοϊράνη, το Δροσάτο, ο Ακρίτας, τα Αμάραντα, η Αγία Παρασκευή, οι Μουριές, το Μυριόφυτο, ο Σιδηροδρομικός Σταθμός Μουριών, αλλά και οι Star Dojran, Furka, Nov Dojran, Sretenovo και Nicholas, στην απέναντι πλευρά των συνόρων.
Η διαδικασία που ακολούθησε η ερευνητική ομάδα (Μαντζανάκης, Λαγκάνη, Χριστοφιλόπουλος) βασίστηκε σε μεθόδους στρατηγικής προόρασης (strategic foresight) και περιελάβανε την υλοποίηση σειράς συμμετοχικών εργαστηρίων όπου συμμετείχαν εκπρόσωποι φορέων, αλλά κυρίως πολίτες που ζουν και εργάζονται στην ευρύτερη περιοχή της λίμνης. Το αποτέλεσμα ήταν αφενός η σύνθεση τεσσάρων εναλλακτικών σεναρίων για το μέλλον της λίμνης και αφετέρου ο σχεδιασμός του οράματος και του στρατηγικού πλάνου που θα υλοποιήσει η Περιφ. Κεντρικής Μακεδονίας.
Τα τέσσερα σενάρια - Δοϊράνη 2040
Τα σενάρια δεν είναι προβλέψεις! Τα σενάρια παρουσιάζουν κάποια πιθανά από τα άπειρα μέλλοντα που είναι εφικτό να συμβούν. Στην πραγματικότητα οι προοπτικές που είναι διαθέσιμες μπροστά μας είναι αμέτρητες και αλλάζουν συνεχώς, ανάλογα με τις αποφάσεις που λαμβάνουμε σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο, τις παγκόσμιες εξελίξεις, τυχαία φυσικά φαινόμενα ή ατυχήματα.
Ο στόχος των σεναρίων είναι να αναδείξουν κάποιες από τις εναλλακτικές τροχιές που μπορεί να ακολουθήσει το μέλλον ώστε να λάβουμε τις κατάλληλες αποφάσεις για να πετύχουμε το επιθυμητό μέλλον. Τα σενάρια που παρουσιάζονται συνοπτικά διαμορφώνονται από την επίδραση των παγκόσμιων «μεγατάσεων» και άλλων δυνάμεων αλλαγής, αλλά και από μία ομάδα στρατηγικών αβεβαιοτήτων που τελικά οδηγεί σε διαφορετικά μέλλοντα.
Σενάριο 1: Inland Islands
Το 2040, η καλή γειτονία μεταξύ Ελλάδας και ΔτΒΜ εξακολουθεί να είναι ψευδαίσθηση. Οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της γείτονος με την ΕΕ δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ, γεγονός που προκαλεί σύγχυση και απογοήτευση. Οι περιορισμένοι διπλωματικοί δεσμοί επηρεάζουν σημαντικά τις οικονομικές και περιβαλλοντικές συναλλαγές. Οι χώρες συμπεριφέρονται όπως ακριβώς τα ‘νησιά μιας ενδοχώρας’. Παρόλο που πολλοί ήλπιζαν στην ανάληψη ηγετικού ρόλου από τα Υπουργεία Περιβάλλοντος των δύο χωρών και την ΕΕ, για την προστασία του υγροτόπου, ήταν στο τέλος οι πρωτοβουλίες και ενέργειες των Φορέων
Διαχείρισης της Λίμνης καθώς και περιβαλλοντικοί οργανισμοί και ακτιβιστές οικολόγοι, που οδήγησαν τους λήπτες αποφάσεων στο τραπέζι των συζητήσεων. Η οικονομική ανάπτυξη που θα προερχόταν από επενδύσεις και επιχειρηματικές δραστηριότητες των δύο χωρών, αναμένεται ακόμη.
Στο επιχειρησιακό πρόγραμμα 2034-2040 της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, σχεδιάστηκαν πράσινες επενδύσεις, που μαζί με αντίστοιχες ιδιωτικές συνέβαλαν στην ανάπτυξη του αγροδιατροφικού τομέα και του εναλλακτικού τουρισμού.
Η ανάπτυξη νέων εναλλακτικών μορφών τουρισμού, η προσέλκυση τουριστών από νέες «αναδυόμενες» τουριστικές αγορές, η στοχοθετημένη διαφήμιση της περιοχής, καθώς και η αναβάθμιση των υποδομών και η ήπια ανάπτυξη των οικοτουριστικών υποδομών, ήταν η μεγάλη ευκαιρία για τη δημιουργία της λίμνης ως διασυνοριακός «προορισμός περιπέτειας».
Σενάριο 2: Green Route 66
Το 2030 αποτέλεσε έτος ορόσημο. Σύμφωνα με την τελική Έκθεση της ΕΕ αποφασίστηκε η ένταξή της στην ΕΕ από την 1η Απριλίου 2031. Η ανάπτυξη της περιοχής επικεντρώθηκε στη διαφύλαξη του υγρότοπου και της βιοποικιλότητας, σε επενδύσεις σε ήπιες μορφές ενέργειας, στη βιολογική γεωργία, στον οικοτουρισμό, στην εκπαίδευση επαγγελματιών της ευρύτερης περιοχής με στόχο την περιβαλλοντική προστασία, στην ανάπτυξη, στη βελτίωση της υγείας και της ποιότητας ζωής.
Στην πορεία του χρόνου οι δύο χώρες χρηματοδοτούμενες από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης και εκμεταλλευόμενες όλες τις ευκαιρίες που παρουσιάστηκαν, κατέστησαν τη διασυνοριακή περιοχή Κόμβο Διέλευσης και Ενέργειας. Το ευνοϊκό πολιτικό κλίμα και το διμερές πλαίσιο συνεργασίας έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις επενδύσεις, κάνοντας εμφανή τα οφέλη της πράσινης ανάπτυξης.
Το 2040, κατά τη διάρκεια της ετήσιας συνάντησης της Συντονιστικής Επιτροπής του «Δικτύου Λίμνης Δοϊράνης», το κύριο θέμα συζήτησης περιστράφηκε γύρω από το νέο πληθυσμό μη-ιθαγενών ψαριών που εμφανίστηκε στη λίμνη και αναγνωρίστηκε η ανάγκη συντονισμένων προσπαθειών και συνεργασιών για να μην χαθεί η άγρια ζωή της λίμνης, να προστατευτεί το φυσικό οικοσύστημα και η ταξιδιωτική εμπειρία των επισκεπτών.
Για πρώτη φορά παρευρισκόμενοι εκπρόσωποι περιβαλλοντικών φορέων, επιχειρήσεων, διακυβέρνησης και άλλων ενδιαφερόμενων φορέων της διασυνοριακής περιοχής, συμφώνησαν στην ιδέα ίδρυσης του «Εθνικού Πάρκου Δοϊράνης».
Σενάριο 3: Bitter Dream
Το 2023 βρίσκει τις ευρωπαϊκές χώρες επηρεασμένες σε οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο από τις επιπτώσεις της πανδημίας covid-19, παραμελώντας «δευτερεύοντα» θέματα όπως το περιβάλλον. Το 2030 ολοκληρώθηκε η ένταξη των υποψήφιων χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ, αλλά το ευρωπαϊκό πνεύμα δεν ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες των πολιτών. Η Ευρώπη των δύο ταχυτήτων έθεσε υπό αμφισβήτηση την αρχή των κοινών θεμελιωδών αξιών και των ίσων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των κρατών - μελών.
Η γηραιά Ήπειρος έχει αντιμετωπίσει μεγάλες ροές προσφύγων, την επιβάρυνση του περιβάλλοντος, την αστικοποίηση, το υψηλό ποσοστό γήρανσης. Ο κίνδυνος κατάρρευσης της ΕΕ είναι πολύ κοντά να γίνει πραγματικότητα. Για τη διασυνοριακή περιοχή, οι επενδύσεις σε υποδομές τουρισμού τεσσάρων (4) εποχών που
εντάχθηκαν στα ΠΕΠ 2034-2040, είχαν αμφιλεγόμενο αντίκτυπο. Από τη μια οι κάτοικοι της περιοχής είδαν τα εισοδήματά τους να αυξάνονται, από την άλλη οι περιβαλλοντικές συνέπειες ήταν αρνητικές, αφού οι ανησυχίες δεν εξετάστηκαν διεξοδικά κατά το σχεδιασμό και την κατασκευή των έργων υποδομής.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 2040, με εναλλακτικά μέτρα και επιδοτήσεις της κυβέρνησης, ρομποτική, αυτοματισμοί, γεωργία ακριβείας και πληροφοριακά συστήματα αποτελούσαν την καθημερινότητα των αγροτών, ωστόσο η λίμνη Δοϊράνη εξακολουθεί να παλεύει για την επιβίωση της.
Σενάριο 4: Balkanizater, Shadows of the Past
Το 2020, η πανδημία του COVID-19 έπληξε τις αγορές παγκοσμίως για πολλά χρόνια με αρνητικές επιπτώσεις. Το χειρότερο σενάριο ύφεσης επιβεβαιώθηκε και για την ΕΕ σε όλη την δεκαετία 2020 - 2030. Οι κρίσεις επηρέασαν βαθιά τις αποφάσεις των κυβερνήσεων, οι οποίες επέλεξαν να δώσουν προτεραιότητα στην ώθηση της οικονομίας και της επιχειρηματικότητας και τη στήριξη της εργασίας. Η Πράσινη Συμφωνία, το κάποτε φιλόδοξο σχέδιο της ΕΕ μπήκε έμμεσα στο περιθώριο, ενώ οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της ΕΕ με αρκετές υποψήφιες χώρες ανεστάλησαν.
Το 2030 ο αντίκτυπος των κρίσεων ήταν εμφανής. Ακόμα και τότε, πολλοί περιβαλλοντικοί ακτιβιστές δεν εγκατέλειψαν τις προσδοκίες τους να πείσουν τις κυβερνήσεις ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν πρέπει να είναι εις βάρος της φύσης. Τον Φεβρουάριο του 2035 ξεκίνησε η ‘South Balkan Group’, μια άτυπη συνάντηση μεταξύ εμπειρογνωμόνων των χωρών της νότιας βαλκανικής, με στόχο την ανάπτυξη κοινής στρατηγικής για το περιβάλλον, τις μεταφορές και τον τουρισμό. Παρόλες τις προσπάθειες οι κυβερνήσεις δεν έχουν δείξει την αντίστοιχη προθυμία για συνεργασία και η υποβάθμιση του υγρότοπου Δοϊράνης συνεχίζεται.
Το 2040, η λίμνη Δοϊράνη και η ευρύτερη περιοχή της αντιμετωπίζουν μεγάλη οικολογική πίεση: νερό γεμάτο φύκια και μολυσμένα ψάρια, ρύπανση από θρεπτικά συστατικά και φυτοφάρμακα από τις γεωργικές δραστηριότητες, αλλά και πλαστική ρύπανση λόγω του τουρισμού, συνεχείς απειλές για τους αυτόχθονους πληθυσμούς της άγριας φύσης και διάβρωση των ακτών της. Η πολύτιμη λίμνη Δοϊράνη αποτελεί μια «σκιά του παρελθόντος» της.
Διαβάστε ολόκληρη την μελέτη: https://helenosconsulting.eu/wp-content/uploads/2022/07/Limni-Doirani_2040.pdf
* O Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος είναι Επικεφαλής Επιστημονικός Σύμβουλος, της Ειδικής Γραμματείας Προοπτικής Διερεύνησης, στην Προεδρία της Κυβέρνησης
