Λέγεται ότι για να λύσεις ένα πρόβλημα πρέπει πρώτα να το αναγνωρίσεις. Για αρκετές δεκαετίες η ΕΕ απολάμβανε μία σημαντική θέση στην παγκόσμια ερευνητική κοινότητα και οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις τεχνολογίας απολάμβαναν σημαντικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα.
Ωστόσο, την τελευταία τουλάχιστον δεκαετία, για διάφορους λόγους όπως η δυναμική είσοδος νέων παικτών (π.χ. Κίνα, Νότια Κορέα), η ΕΕ φαίνεται να χάνει τον αγώνα σε μια σειρά από τομείς προτεραιότητας, ενώ η πρόσφατη περίοδος της πανδημίας καθώς και η Ρωσική επέμβαση στην Ουκρανία ανέδειξε μια σειρά από εξαρτήσεις της ΕΕ, σε κρίσιμες τεχνολογίες και την ανάγκη μιας νέας προσέγγισης σε Ευρωπαϊκό επίπεδο.
Απαραίτητες προϋποθέσεις για χάραξη μιας νέα πορείας, είναι αφενός η ειλικρινής παραδοχή, χωρίς ωραιοποίηση, της τρέχουσας κατάστασης, και αφετέρου η επιθυμία και η δυνατότητα υιοθέτησης στρατηγικών που θα απαιτήσουν ριζικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα.
Όσον αφορά την πρώτη προϋπόθεση, μια εξαιρετική μελέτη (The global position of the EU in complex technologies) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναδεικνύει με εμφατικό τρόπο τις αδυναμίες της Ευρώπης σε μια σειρά από κρίσιμους τεχνολογικούς τομείς, απαραίτητους για να προσφέρουν ουσιαστικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Από την άλλη πλευρά, ακόμη και η έλλειψη ικανότητας πρόσβασης σε τεχνολογίες κρίσιμης σημασίας για την υλοποίηση των κύριων πολιτικών προτεραιοτήτων της ΕΕ μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ικανότητά της να ανταγωνίζεται ελεύθερα στην παγκόσμια αγορά και να μεταβαίνει με επιτυχία σε μια πιο πράσινη και ψηφιακή οικονομία, διασφαλίζοντας παράλληλα την ευημερία και την οικονομική ανάπτυξη.
Οι μελετητές χρησιμοποιώντας δεδομένα διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας από τη βάση δεδομένων REGPAT του ΟΟΣΑ, υπολόγισαν τον δείκτη πολυπλοκότητας της γνώσης σε μια σειρά τεχνολογιών και χωρών για την περίοδο 1990-2020, με στόχο την αξιολόγηση των τεχνολογικών δυνατοτήτων της ΕΕ στη διεθνή σκηνή. Τα κύρια ευρήματα είναι τρία.
Πρώτον, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η θέση της ΕΕ επιδεινώθηκε σταδιακά έναντι των ΗΠΑ, της Κίνας, της Ιαπωνίας και της Νότιας Κορέας όσον αφορά την ικανότητα γνώσης, ενώ η Κίνα αύξησε σημαντικά τις τεχνολογικές της δυνατότητες.
Δεύτερον, διαπιστώθηκε ότι η ΕΕ αναφέρει υψηλότερο βαθμό τεχνολογικής διαφοροποίησης από άλλες μεγάλες οικονομίες (π.χ. ΗΠΑ και Κίνα). Η ΕΕ διαθέτει σχετικό συγκριτικό πλεονέκτημα σε περισσότερες τεχνολογίες, αν και οι τεχνολογίες αυτές είναι λιγότερο εξελιγμένες από εκείνες που βρίσκονται στο χαρτοφυλάκιο άλλων μεγάλων καινοτόμων επιχειρήσεων.
Αντίθετα, οι ΗΠΑ και η Κίνα παρουσιάζουν υψηλότερο σχετικό συγκριτικό πλεονέκτημα σε τεχνολογίες που χαρακτηρίζονται από υψηλότερο βαθμό πολυπλοκότητας (δηλαδή τεχνολογίες που είναι λιγότερο εύκολο να αναπαραχθούν και έχουν μεγάλη αξία), όπως οι ημιαγωγοί, η οπτικοακουστική τεχνολογία, οι τηλεπικοινωνίες, η τεχνολογία υπολογιστών και η ψηφιακή επικοινωνία.
Αντιθέτως, η ΕΕ παραμένει ισχυρή στον τομέα της πράσινης καινοτομίας, παρουσιάζοντας υψηλότερο δείκτη εξειδίκευσης από την Κίνα και τις ΗΠΑ στην προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και στις ενεργειακές τεχνολογίες, καθώς και σε άλλες περιβαλλοντικές τεχνολογίες. Σημειώνεται ότι στη μελέτη Ελλάδα-Καινοτομία 2035 που είχαμε υλοποιήσει για την Ελληνική Αναπτυξιακή Τράπεζα Επενδύσεων, ακριβώς αυτές οι περιοχές φάνηκε να παρουσιάζουν ευκαιρίες για το Ελληνικό οικοσύστημα έρευνας και καινοτομίας.
Τρίτον, διαπιστώνεται ότι η ΕΕ έχει μικρότερο δυναμικό εξειδίκευσης σε πιο σύνθετες τεχνολογίες (εικόνα 1), γεγονός που υποδηλώνει τον κίνδυνο να διευρυνθούν περαιτέρω οι υφιστάμενες εξαρτήσεις με άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας και των ΗΠΑ. Ένα υψηλό KCI δείχνει ότι μια χώρα τείνει να αναπτύσσει έναν αριθμό τεχνολογιών που μπορούν να αναπαραχθούν μόνο σε μικρό αριθμό άλλων χωρών.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '90, η ΕΕ κατέλαβε την τρίτη θέση πίσω από τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, ενώ υπερείχε έναντι της Νότιας Κορέας και της Κίνας. Η τελευταία άρχισε να βελτιώνει σημαντικά τις επιδόσεις της με την πάροδο του χρόνου και κατάφερε να ξεπεράσει τις ΗΠΑ στα μέσα της δεκαετίας του 2000. Έκτοτε, παρέμεινε σταθερά στην κορυφή της κατάταξης, ενώ η σχετική θέση της ΕΕ συνέχισε την πτώση, καταλαμβάνοντας την τελευταία θέση κατά την περίοδο 2016-2020.
Εικόνα 1: H εξέλιξη του δείκτη πολυπλοκότητας γνώσεων (Knowledge Complexity Index - KCI).
Εξαιρετικά σημαντικές πληροφορίες, για την ανταγωνιστικότητα και την εξασφάλιση μακροπρόθεσμης ανθεκτικότητας, προσφέρουν επίσης οι έννοιες της τεχνολογικής ποικιλομορφίας (diversity), η οποία παρέχει πληροφορίες σχετικά με το πόσες διαφορετικές τεχνολογικές εξειδικεύσεις υπάρχουν στο καλάθι κάθε χώρας, και κοινοτυπίας (ubiquity) που αναδεικνύει τη σπανιότητα μιας τεχνολογίας. Όσο υψηλότερη είναι η τιμή της ποικιλομορφίας, τόσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των τεχνολογικών πεδίων στα οποία εξειδικεύεται μια χώρα. Από την άλλη, όσο χαμηλότερη είναι η μέση τιμή της κοινοτυπίας για μια δεδομένη χώρα, τόσο περισσότερο η χώρα εξειδικεύεται σε τεχνολογίες που είναι πιο σπάνιες (εικόνα 2).
Στο κάτω δεξιό τεταρτημόριο βρίσκουμε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, π.χ. Γερμανία, Γαλλία, Βέλγιο, Φινλανδία, Κάτω Χώρες και Σουηδία, οι οποίες εξειδικεύονται σε μεγαλύτερο αριθμό τεχνολογικών πεδίων από την Κίνα, τις ΗΠΑ, την Ιαπωνία και τη Νότια Κορέα, αλλά σε πιο κοινές τεχνολογίες. Το άνω αριστερό τεταρτημόριο περιλαμβάνει χώρες που χαρακτηρίζονται από χαμηλό βαθμό ποικιλομορφίας, αλλά παράγουν τεχνολογίες που είναι ευκολότερο να αναπαραχθούν. Εδώ συναντάμε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ρουμανία, η Σλοβενία, το Λουξεμβούργο και η Ελλάδα (δε φαίνεται στο γραφικό).
Τι σημαίνει αυτό για την ΕΕ και την Ελλάδα;
Οι πιο σύνθετες τεχνολογίες συνδέονται με υψηλότερο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα με αποτέλεσμα μακροπρόθεσμα προσφέρουν τη δυνατότητα για να δημιουργήσουν μεγαλύτερη ανάπτυξη και να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα μιας χώρας. Επιπλέον, οι επιδόσεις της ΕΕ είναι ασθενέστερες στον ψηφιακό τομέα, ο οποίος χαρακτηρίζεται συνήθως από τεχνολογίες που συνδέονται με υψηλότερο βαθμό πολυπλοκότητας, αλλά η ένωση παραμένει ισχυρή στις τεχνολογίες που σχετίζονται με την πράσινη μετάβαση.
Η ΕΕ και η Ελλάδα οφείλουν να εστιάσουν στη δημιουργία ενός καλύτερου οικοσυστήματος γνώσης και καινοτομίας, και μία πολιτική καινοτομίας ικανή να στοχεύει, να ιεραρχεί και να παρέχει χρηματοδοτική στήριξη στο είδος των τεχνολογιών που έχουν το υψηλότερο δυναμικό ανάπτυξης, πάντα ωστόσο επενδύοντας παράλληλα σε διεθνείς ερευνητικές συνεργασίες.
Η μελέτη Ελλάδα 2035, χρησιμοποιώντας μεθοδολογίες προόρασης (foresight) ανέδειξε παρόμοια ζητήματα συνθέτοντάς 4 εναλλακτικά σενάρια για το μέλλον. Αναδείχθηκαν ευκαιρίες για την Ελλάδα στους τομείς της κυκλικής οικονομίας, πράσινης ενέργειας και αειφορίας, ενώ η φάνηκε ότι ανταγωνιστικότητα της χώρας θα εξαρτηθεί, μεταξύ άλλων, από τους αναγκαίους μετασχηματισμούς στην παιδεία και τους φορείς έρευνας, ταυτόχρονα με την μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων, την αντιμετώπιση του δημογραφικού και την ενδυνάμωση των θεσμών και των ανεξάρτητων αρχών.
*Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος, Έδρα UNESCO on Futures Research | High-Level Expert at ESIR group / DG R&I
