Στις αίθουσες του ιδρύματος Θεοχαράκη παρουσιάζεται το έργο του ζωγράφου Μιχάλη Οικονόμου. Είναι ένα γεγονός που συνδυάζεται ιδανικά με την έκθεση των Γάλλων νεοϊμπρεσιονιστών στο ίδρυμα Γουλανδρή στο Παγκράτι. Αν αυτοί συνθέτουν ένα κίνημα, μια ομάδα δημιουργών με κοινές ανησυχίες και ζωγραφικές λύσεις, ο Έλληνας καλλιτέχνης αναδύθηκε στον καιρό του ως μια ιδιοσυγκρασία που αναζήτησε το δικό της λόγο.
Ο Μιχάλης Οικονόμου ανήκει στους κορυφαίους τοπιογράφους μας και είναι μια καλή ευκαιρία να ανακαλύψουμε το γιατί. Παρουσιάζεται τώρα, για πρώτη φορά, με μια πλήρη σειρά από έργα του, 116 στον αριθμό. Η ζωή του μοιάζει καλυμμένη με μιαν αχλή, την ίδια που αγάπησε στο τοπίο του, λες κι ο ίδιος θέλησε να μείνει αίνιγμα, ένα κεφάλαιο ανοιχτό σε ερμηνείες στο γύρισμα της κάθε εποχής.
Μιχάλης Οικονόμου, «Το σπίτι που ονειρεύεται» (π.1929-1931, λάδι σε χαρτόνι, 40 x 69 εκ, Ιδιωτική Συλλογή). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Θεοχαράκη
Γεννήθηκε το 1884 στο Πασαλιμάνι, κοντά στη θάλασσα, την οποία στο έργο του δεν εγκατέλειψε ποτέ. Ήταν το έκτο από τα εννέα παιδιά του βιομήχανου Κωνσταντίνου Οικονόμου, γεγονός που του εξασφάλισε καλές σπουδές, αρχικά στο ιδιωτικό εκπαιδευτήριο «Δραγάτσειο». Περιγράφεται ως ένα ευαίσθητο, λιγομίλητο παιδί που περνά αρκετές ώρες σχεδιάζοντας.
Τα πρώτα βήματα στη ζωγραφική φέρεται να έκανε κοντά στον Κωνσταντίνο Βολανάκη, που επίσης ζούσε στον Πειραιά. Παρά το έντονο ενδιαφέρον του για την τέχνη, ο Μιχάλης υποτάσσεται στο θέλημα του πατέρα του και φεύγει το 1906 στο Παρίσι για να σπουδάσει ναυπηγός. Τρία χρόνια αργότερα εγκαταλείπει τη σχολή για να αφιερωθεί στη ζωγραφική. Δεν σπούδασε στην Ecole des Beaux-Arts –ίσως παρακολούθησε μαθήματα ως ελεύθερος ακροατής– αλλά σύχναζε στο Montparnasse, «καρδιά» τότε του καλλιτεχνικού Παρισιού.
Ελεύθερος από τις δεσμεύσεις και τους περιορισμούς του βιοπορισμού με την οικονομική άνεση από την οικογένειά του, επισκέφθηκε μουσεία και καλλιέργησε το βλέμμα και τη ζωγραφική του ευαισθησία με ποικίλα ερεθίσματα. Παρόμοια με πολλούς ζωγράφους ταξίδεψε στη Βρετάνη, τη Νορμανδία, την Κυανή Ακτή, τη Μασσαλία και κυρίως στην καρδιά της Προβηγκίας, Μαρτίγκ.
Μιχάλης Οικονόμου, «Martigues» (λάδι σε ύφασμα, 60x40 εκ, Ιδιωτική Συλλογή). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Θεοχαράκη
Στην πρώτη του έκθεση στην Ελλάδα που οργανώθηκε στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» (1926), ο ζωγράφος γνώρισε τη σύζυγό του Ευτυχία. Το γεγονός, σε συνδυασμό με το γύρισμα των οικονομικών της οικογένειας Οικονόμου, τον έκανε να μην επιστρέψει στο Παρίσι. Παρά τη θερμή υποδοχή του έργου του από τους Έλληνες κριτικούς, δεν βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της εικαστικής κοινότητας και για δεκαετίες μετά τον πρόωρο θάνατό του (το 1933), παρέμεινε ελάχιστα γνωστός στο ευρύ κοινό. Πέθανε στο Δρομοκαΐτειο, μάλλον από σύφιλη, στα 49 του χρόνια.
Έχει ενδιαφέρον να παραβάλλουμε το έργο του Οικονόμου με τους Γάλλους ομοτέχνους στο Γουλανδρή, διότι παρουσιάζονται δύο ζωγραφικές εκδοχές που έχουν την ίδια αφετηρία αλλά φτάνουν σε διαφορετικούς τόπους. Κι ο Έλληνας δημιουργός συγκινείται από το μεσογειακό τοπίο, αλλά δεν παρασύρεται σε φωτεινές χρωματικές εξάρσεις. Η υπαιθριστική του έκφραση (φως-χρώμα-γραμμή) αποτυπώνει όχι μόνο τη φυσιολογία του εδάφους, αλλά και την αίσθηση του κλίματος.
Αυτή η αισθητηριακή του αντίληψη με τη μυστηριακή υγρή ατμόσφαιρα, την απόλυτη ομορρυθμία ανάμεσα στο φως και στον αιθέρα, στο φως και στην ομίχλη, ολοκληρώνει την αυτόνομη εικαστική του έκφραση. Έτσι, τα τοπία του, άλλοτε ως φυσικός χώρος και άλλοτε ως προβολή «ζωντανών» κτισμάτων, με την αυτονομία της ιδιόμορφης πινελιάς και τη δύναμη του σχεδίου, τον κατατάσσουν σε έναν από τους σημαντικούς Ευρωπαίους ζωγράφους.
Μιχάλης Οικονόμου, «Ελιές» (1929, λάδι σε καμβά επικολλημένο σε χαρτόνι, 35,3x49,8 εκ, Ιδιωτική Συλλογή). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Θεοχαράκη
Η λεπταίσθητη ατμόσφαιρα αποδίδεται μέσω μιας περιορισμένης παλέτας γήινων τόνων που φωτίζονται είτε από το μπλε της θάλασσας είτε από το γαλάζιο του ουρανού. Η τεχνική αυτή, μαζί με την ανάμειξη χρωμάτων και περιγραμμάτων, προσδίδει στη ζωγραφική του Οικονόμου μία αιθέρια ποιότητα. Είναι ένα φίλτρο που περνά» στα έργα του κι αυτό αποτελεί τη σφραγίδα του ζωγράφου.
Στην περίπτωσή του, η έρευνα συνάντησε μεγάλες δυσκολίες, καθώς κείμενά του δεν σώζονται. Η αναδρομική έκθεση 51 έργων του στον ιστορικό «Αρμό» το 1961 πρόσφερε στο μεταπολεμικό κοινό τη δυνατότητα μιας πρώτης ουσιαστικής γνωριμίας με τον καλλιτέχνη. Σήμερα, μας δίνεται πάλι αυτή η δυνατότητα με περισσότερα από τα διπλάσια έργα στου Θεοχαράκη.
Μιχάλης Οικονόμου, «Ξωκλήσι με κυπαρίσσια» (λάδι σε φανέλα, 61x50 εκ, Ιδιωτική Συλλογή). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Θεοχαράκη
Ας επιτραπεί εδώ μια ειδική αναφορά στην ιστορικό τέχνης Αφροδίτη Κούρια που, παρά τις δυσκολίες που συνάντησε, μας συστήνει τον ζωγράφο με επιχειρήματα, διαύγεια σκέψης κι αφοσίωση που φέρνει τον Οικονόμου στη θέση που του αρμόζει. Τον αγώνα της σεμνής ερευνήτριας είδε το ίδρυμα Αβέρωφ και με πολύ αγώνα οργάνωσε την αφιερωματική έκθεση του Οικονόμου πέρυσι στο Μέτσοβο. Ο ερχομός της έκθεσης στην Αθήνα είναι μια ζωγραφική αποκάλυψη που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη.
Ίδρυμα Θεοχαράκη, Βασιλίσσης Σοφίας 9 & Μέρλιν, Αθήνα, έως 12.5.2024
Κεντρική φωτ.: Μιχάλης Οικονόμου, «Σπίτι στη νότια Γαλλία» (λάδι σε χαρτόνι, 42,5x65,5 εκ, Συλλογή Έργων Τέχνης Alpha Bank). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Θεοχαράκη
