Βρισκόταν στον παλμό των ιστορικών γεγονότων, εκεί όπου η ζωή περπατούσε πλάι στο θάνατο ακόμη και όταν η ελπίδα φαινόταν να είχε χαθεί. Η ματιά του αντιλαμβανόταν τη δυνατή στιγμή και τότε τα χέρια του ύψωναν τη φωτογραφική μηχανή, πατούσαν το κουμπί και η στιγμή αποτυπωνόταν στην αιωνιότητα, ως ένα ακόμη τεκμήριο της σύγχρονης Ιστορίας και των ατελών δεινών της ανθρωπότητας.
«Όταν τραβώ μια φωτογραφία είμαι φωτοδημοσιογράφος. Δεν είμαι καλλιτέχνης. Δεν με νοιάζει αν είναι όμορφη ή όχι, με νοιάζει να αφηγηθώ την ιστορία με ηθικό τρόπο, και με τρόπο που συλλαμβάνει την προσοχή του ανθρώπου που την κοιτά» είχε πει ο φωτοδημοσιογράφος Γιάννης Μπεχράκης (1960-2019), περικλείοντας το πάθος του για τη φωτοδημοσιογραφία και συγχρόνως το ήθος του για το ρεπορτάζ και την είδηση στην κάτωθι φράση: «καθήκον μου είναι να φροντίσω κανένας να μην μπορεί να πει ότι δεν γνώριζε».
Ως ανταποκριτής πολέμου του πρακτορείου Reuters, υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας και καταγραφέας γεγονότων που έλαβαν χώρα κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες –από το 1987 έως το 2019– σε χώρες όπως η Τσετσενία, το Αφγανιστάν, το Κόσοβο, η Σομαλία, το Ιράκ, η Σιέρα Λεόνε, η Λιβύη, η Ελλάδα, η Βοσνία και το Ιράν, αποτυπώνοντας τις πιο ταραχώδεις στιγμές της σύγχρονης, παγκόσμιας Ιστορίας, όπως την κηδεία Χομεϊνί, τον πόλεμο του Κόλπου, τους πολέμους στα Βαλκάνια (1993-1999), τις αναταραχές στην Αλβανία με το αποκαλούμενο «σκάνδαλο των πυραμίδων» (1997), τον εμφύλιο στη Σιέρα Λεόνε, τους πολέμους στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, τον πρώτο εμφύλιο της Τσετσενίας, τον εμφύλιο στη Σομαλία, τη σύγχρονη προσφυγική κρίση.
Φωτογραφίες που αποτυπώνουν τα παραπάνω και ορισμένα ακόμη γεγονότα, παρουσιάζονται στο MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο της περιοδικής έκθεσης «Eyewitness / Γιάννης Μπεχράκης». Πρόκειται για τις φωτογραφίες που πρωτοπαρουσιάστηκαν στην έκθεση για τον Γιάννη Μπεχράκη στο Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, στο πλαίσιο του Athens Photo World 2019, μόνο που στον χώρο του MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης εκτίθενται πλαισιωμένες από προβολές, πρώιμο υλικό, περιοδικά και τεχνικό εξοπλισμό από το αρχείο του ίδιου, με την ευγενική άδεια της οικογένειάς του. Με την προσθήκη πρώιμου υλικού και τεχνικού εξοπλισμού αποδίδεται στην έκθεση ο μουσειακός της χαρακτήρας.
Λήψη της έκθεσης «Eyewitness / Γιάννης Μπεχράκης» με υλικό από περιοδικά και το αρχείο του Μπεχράκη. Στο βάθος διακρίνονται φωτογραφίες αθλητών στους Παραολυμπιακούς Αγώνες στην Αθήνα 2004. Φωτ.: Αντώνης Βλάχος, πηγή φωτ.: MOMus
Ο χάρτης με όλα τα σημεία που βρέθηκε και κάλυψε εμπόλεμες συρράξεις και κρίσεις ο Γιάννης Μπεχράκης, μαζί με τα τεχνικά μέσα που αποτυπώνουν το πέρασμα της φωτογραφίας από την αναλογική στην ψηφιακή εποχή, video με συνεντεύξεις και παρουσιάσεις του ίδιου, κείμενα που αναπλαισιώνουν τις φωτογραφικές του λήψεις, όλα αυτά επιδιώκουν να συνθέσουν και να εκφράσουν αυτό που χαρακτήριζε την εργασία του διαχρονικά: τη λιτότητα της σύνθεσης, την εκφραστική αμεσότητα, την επιλογή της στιγμής, τον σεβασμό στην ακεραιότητα του γεγονότος.
Στον παρακάτω χάρτη, που σηματοδοτεί τις φωτοδημοσιογραφικές αποστολές που ο Γιάννης Μπεχράκης έκανε το διάστημα 1989-2019 ως μέλος του πρακτορείου Reuters, οι χώρες αναφέρονται με τις επίσημες ονομασίες που έφεραν την εποχή της αποστολής του.
Λήψη της έκθεσης «Eyewitness / Γιάννης Μπεχράκης». Φωτ.: Αντώνης Βλάχος, πηγή φωτ.: MOMus
Διερωτόμαστε για την ηθική της φωτοδημοσιογραφίας την οποία ο Μπεχράκης υπηρέτησε στο μέγιστο. «Πολλά έχουν ειπωθεί για το πώς φωτογραφίζουμε τον πόνο των άλλων. Ηθικά διλήμματα αλλά έντονη κριτική έχει κατά καιρούς διατυπωθεί στους κύκλους των φωτοδημοσιογράφων, αλλά και των θεωρητικών της εικόνας. Όμως η εικόνα είναι ο πιο άμεσος τρόπος να πληροφορηθεί κανείς τι συμβαίνει ακόμη και στην πιο απομακρυσμένη γωνιά του κόσμου, η εικόνα είναι αφύπνιση, θα πρέπει να το λαμβάνουμε κι αυτό υπόψη στην κριτική μας.
Πρόκειται ουσιαστικά, νομίζω, για μια αποστολή, που συνοψίζεται με τον καλύτερο τρόπο σε αυτό που Robert Capa, ο φωτοδημοσιογράφος-ήρωας του 20ού αιώνα, έχει πει, ότι δηλαδή ''αν η φωτογραφία σου δεν είναι αρκετά καλή, αυτό σημαίνει ότι εσύ δεν ήσουν αρκετά κοντά''.
Οι φωτογραφίες του Γιάννη Μπεχράκη υποδεικνύουν ότι εργάστηκε προς αυτή την κατεύθυνση, έτσι ώστε ποτέ κανείς να μην ισχυριστεί ότι δεν ήξερε» σημειώνει στο Liberal η διευθύντρια MOMus-Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Ηρώ Κατσαρίδου, η οποία επιμελείται την έκθεση «Eyewitness/ Γιάννης Μπεχράκης» από κοινού με τον επιμελητή MOMus-Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Ηρακλή Παπαϊωάννου, και τον φωτοδημοσιογράφο (Associated Press) Λευτέρη Πιταράκη.
Στο επίκεντρο ο άνθρωπος
Το κοινό που περιηγείται στην έκθεση, αφιερωμένη στο έργο του μεγάλου Έλληνα φωτοδημοσιογράφου που έφυγε από τη ζωή πρόωρα πριν από τέσσερα χρόνια, διαπιστώνει ότι καθώς τα χρόνια της φωτοδημοσιογραφικής του πορείας προχωρούν, συγκλίνει όλο και περισσότερο στον άνθρωπο και όσα υφίσταται.
«Οι κάμερες είναι οι αρρώστια μου» τον ακούω να διηγείται σε video που ξετυλίγει παρουσίασή του στο TEDx Athens (2013) αφηγούμενος πώς επέζησε ενέδρας από το Ενωμένο Επαναστατικό Μέτωπο στη ζούγκλα της Σιέρα Λεόνε, όπου σκοτώθηκαν οι φωτοδημοσιογράφοι Kurt Schork και Miguel Moreno, τον Μάιο 2000. «Είμαι σίγουρος ότι θα πεθάνω αλλά δεν θέλω να πεθάνω» αφηγείται με πάθος καταλήγοντας: «Γιάννη, ήρθε η ώρα να κάνεις το τελευταίο σου ρεπορτάζ. Και τραβάω τον εαυτό μου» –στρέφοντας την κάμερα προς το μέρος του και τραβώντας το αυτοπορτραίτο του, ώστε εάν όντως έχανε τη ζωή του και κάποιος έβρισκε την κάμερα, να ήξερε σε ποιον ανήκε.
«Η δική μου δουλειά είναι να αποτυπώσω όσο το δυνατόν πιο τίμια την κατάσταση» τον ακούω να αναφέρει –μεταξύ άλλων– κατά τη διάρκεια του ντοκιμαντέρ «Το Δίλημμα» από τη σειρά «Οπτική Γωνία» που έγινε με ανάθεση της ΕΡΤ, σε σενάριο-σκηνοθεσία Σταύρου Ψυλλάκη.
Τόσο το video από την παρουσίαση του TEDx Athens όσο και το ντοκιμαντέρ παρουσιάζονται στο πλαίσιο της έκθεσης «Eyewitness / Γιάννης Μπεχράκης». Μάλιστα, στο «Δίλημμα» τον παρατηρούμε να γράφει ο ίδιος τις λεζάντες των φωτογραφιών. Διότι, ο Γιάννης Μπεχράκης και οι συνάδελφοί του μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’90 έπρεπε να εμφανίζουν και να τυπώνουν τις φωτογραφίες τους ενόσω βρίσκονταν σε αποστολή, να δακτυλογραφούν τις λεζάντες και να τις στέλνουν στα πρακτορεία μέσω συσκευής Phototransmitter.
Λήψη της έκθεσης «Eyewitness / Γιάννης Μπεχράκης». Φωτ.: Αντώνης Βλάχος, πηγή φωτ.: MOMus
Μία από τις φωτογραφίες που μου κέντρισε την προσοχή είναι η κεντρική στο παρόν σημείωμα, διότι αποτυπώνει το ανθρώπινο βλέμμα που επιθυμεί να «δει» και να διαβάσει –κάτι το οποίο θεωρώ ότι έκανε ο Γιάννης Μπεχράκης. Εν προκειμένω, η κάμερα του Μπεχράκη έχει απαθανατίσει έναν Αλβανό χωρικό να κοιτάζει μέσα από τρύπα σφαίρας στο παράθυρο ενός λεωφορείου στο χωριό Lapusnik, 20 χλμ. νοτιοδυτικά της πρωτεύουσας του Κοσσυφοπεδίου, Πρίστινας, στις 11 Μαΐου 1998.
Το λεωφορείο καταστράφηκε κατά τη διάρκεια έντονων συγκρούσεων ανάμεσα στις σερβικές δυνάμεις και τους Αλβανούς αυτονομιστές.
Lapusnik, 1998, Γιάννης Μπεχράκης / Reuters. Πηγή φωτ.: MOMus
Το ανθρώπινο δράμα αποτυπώνεται –ανάμεσα σε άλλες– στη φωτογραφία κατά την οποία Αλβανός τοποθετεί το σώμα του δίχρονου Μοζλούμ Σιλμετάζ σε φέρετρο, πλάι στα φέρετρα άλλων τριών μελών της οικογένειάς του, που σκοτώθηκαν από γιουγκοσλαβικές ένοπλες δυνάμεις καθώς περνούσαν από το Κοσσυφοπέδιο στην Αλβανία, στις 23 Οκτωβρίου 1998.
Από τη συνοδευτική λεζάντα μαθαίνω ότι η οικογένεια είχε διαφύγει στην Αλβανία για να γλυτώσει τη βία του Κοσσυφοπεδίου αλλά αποφάσισε να επιστρέψει στο χωριό της μετά από ειδήσεις για ειρηνευτική συμφωνία. Ο γιουγκοσλαβικός στρατός είπε ότι η οικογένεια ήταν με τους αντάρτες του Απελευθερωτικού Στρατού του Κοσσυφοπεδίου και σκοτώθηκαν σε ανταλλαγή πυρών με τη συνοριοφυλακή.
Το ανθρώπινο δράμα διαφαίνεται επίσης στη φωτογραφία ενός πεινασμένου παιδιού από τη Σομαλία που λαμβάνει νερό κοντά σε στρατόπεδο προσφύγων στο Μπαϊντόα (Σομαλία, 14 Δεκεμβρίου 1992), ενός βρέφους που ταΐζεται με γλυκόζη με τη βοήθεια σύριγγας, σε μια ιατρική σκηνή στον καταυλισμό προσφύγων (Ισικβερέν, 16 Απριλίου 1991), καθώς και απελπισμένων Κούρδων προσφύγων οι οποίοι παλεύουν για ένα καρβέλι ψωμί κατά τη διάρκεια διανομής ανθρωπιστικής βοήθειας στα σύνορα Ιράκ - Τουρκίας (5 Απριλίου 1991).
Λήψη της έκθεσης «Eyewitness / Γιάννης Μπεχράκης». Στο βάθος διακρίνουμε το βρέφος που ταΐζεται με γλυκόζη και τους Κούρδους κατά τη διάρκεια διανομής ανθρωπιστικής βοήθειας στα σύνορα Ιράκ - Τουρκίας. Φωτ.: Αντώνης Βλάχος, πηγή φωτ.: MOMus
Από τις πιο γνωστές του φωτογραφίες στο πλαίσιο της προσφυγικής κρίσης που έκαναν το γύρο του κόσμου, ενός Σύρου πρόσφυγα ο οποίος φιλάει την κόρη του περπατώντας μέσα σε καταιγίδα προς τα σύνορα της Ελλάδας με την τότε Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας κοντά στην Ειδομένη, στην Ελλάδα (10 Σεπτεμβρίου 2015). Όπως και ενός Σύρου πρόσφυγα ο οποίος κρατά τα παιδιά του καθώς παλεύει να βγει από τη λέμβο στη Λέσβο, έχοντας διασχίσει μέρος του Αιγαίου Πελάγους από την Τουρκία ως τη Λέσβο (24 Σεπτεμβρίου 2015).
Ειδομένη, 2015, Γιάννης Μπεχράκης / Reuters. Πηγή φωτ.: MOMus
«Στη ζωή υπάρχουν αυτοί που δίνουν και αυτοί που παίρνουν. Αυτοί που παίρνουν νοιάζονται για τον εαυτό τους, ενώ αυτοί που δίνουν έχουν αυτοπεποίθηση, είναι γενναιόδωροι και ανιδιοτελείς, πρόθυμοι να βοηθήσουν τους άλλους.
Ο Γιάννης ήταν πολύ από αυτούς που δίνουν, αφιερώνοντας τη ζωή του στο να αφηγείται τις ιστορίες των άλλων. Γι’ αυτόν ήταν αποστολή, ένα κάλεσμα στο οποίο πίστευε τόσο πολύ που θα ρίσκαρε επανειλημμένα τη ζωή του για να υπογραμμίσει απλά αλλά γεμάτα νόημα μαθήματα» διαβάζω το σημείωμα του πρώην φωτογράφου του πρακτορείου Associated Press, Santiago Lyon, σε έναν από τους τοίχους της έκθεσης.
Το κλικ του Μπεχράκη απαθανάτιζε τη στιγμή και της ιστορία της και σε αυτή περιλαμβανόταν και ο ήχος. Με τρόπο τέτοιο που στις φωτογραφίες που επικρατεί η οδύνη να μπορούμε να ακούσουμε τον πόνο των ανθρώπων, στις φωτογραφίες που υπάρχει η σιωπή να αφουγκραστούμε τον λόγο. Κυρίως, να θυμηθούμε ότι η φωτοδημοσιογραφία έχει τη δική της ηθική και οι φωτοδημοσιογράφοι πράττουν έργο τέτοιο που τους καθιστά ακόμη και στρατιωτικούς στόχους εν μέσω πολέμου.
Γιάννης Μπεχράκης
Τιμηθείς με τις υψηλότερες σε παγκόσμιο επίπεδο διακρίσεις για το έργο του και εμπνέοντας μια νεότερη γενιά Ελλήνων φωτοδημοσιογράφων, ο Γιάννης Μπεχράκης κάλυψε ορισμένα από τα σημαντικότερα διεθνή γεγονότα των τελευταίων τριών δεκαετιών ως φωτοδημοσιογράφος του Reuters από το 1987.
Ανάμεσα σε πολλά ελληνικά και διεθνή βραβεία, ανακηρύχθηκε τρεις φορές Ευρωπαίος Φωτορεπόρτερ της Χρονιάς από τη Fuji (1999, 2002, 2004). Το 2000 έλαβε το βραβείο John Faber από το Overseas Press Club of America στη Νέα Υόρκη και την ίδια χρονιά του απονεμήθηκε το πιο σημαντικό ελληνικό δημοσιογραφικό βραβείο, το Βραβείο του Ιδρύματος Μπότση, από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας.
Το 2000 κέρδισε το πρώτο βραβείο στην κατηγορία Γενικών Ειδήσεων, από το World Press Photo και αργότερα το βραβείο Bayeux για τους πολεμικούς ανταποκριτές το 2002 και το 2016. Το 2011 του απονεμήθηκε από τον NPPA (Εθνικός Σύνδεσμος Φωτογράφων Τύπου) βραβείο αριστείας στην κατηγορία Γενικών Ειδήσεων στο διαγωνισμό Best of Photojournalism. Το 2012 και το 2015 βραβεύτηκε στο σημαντικό διαγωνισμό POYi (Διεθνής Διαγωνισμός για τις Φωτογραφίες της Χρονιάς) από το Πανεπιστήμιο του Μιζούρι. Το 2015 ανακηρύχθηκε φωτορεπόρτερ της χρονιάς από τον Guardian και το Reuters και κέρδισε το χρυσό βραβείο στο διαγωνισμό φωτορεπορτάζ Days Japan International Awards.
Ο Γιάννης Μπεχράκης. Πηγή φωτ.: Facebook/ Warrick Page
Ο Μπεχράκης διαδραμάτισε ηγετικό ρόλο στην ομάδα του Reuters που κέρδισε το Pulitzer στην κατηγορία Φωτογραφίας Επικαιρότητας για την κάλυψη της προσφυγικής κρίσης το 2015. Υπήρξε μέντορας και δάσκαλος του φωτορεπορτάζ και έδινε τακτικά διαλέξεις στη σχολή Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα. Το 2017 έγινε Senior Editor-Special Projects του Reuters και πρεσβευτής του φωτογραφικού τμήματος. Ο Γιάννης Μπεχράκης απεβίωσε στην Αθήνα τον Μάρτιο του 2019.
Είχε γεννηθεί στην Αθήνα το 1960 και είχε σπουδάσει φωτογραφία στο Athens School of Arts and Technology και πήρε το BA (Hons) στη φωτογραφία από το Πανεπιστήμιο του Μίντλεσεξ.
Άποψη του κτιρίου του MOMus - Μουσείου Φωτογραφίας. Φωτ.: Αντώνης Βλάχος, πηγή φωτ.: MOMus
* Η έκθεση «Eyewitness / Γιάννης Μπεχράκης» φιλοξενείται στο MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης (Αποθήκη Α’, Προβλήτα Α’, λιμάνι) έως τις 8 Οκτωβρίου.
Η έκθεση πραγματοποιείται με την συνεργασία του Athens Photo World. Στα τέλη Σεπτεμβρίου θα πραγματοποιηθεί στο MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης μια εκδήλωση λόγου για την ηθική της φωτοδημοσιογραφίας με αφορμή το έργο του Γιάννη Μπεχράκη.
Κεντρική φωτ.: Lapusnik, 1998, Γιάννης Μπεχράκης / Reuters. Πηγή φωτ.: MOMus
