Ποια η τύχη μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς, τοποσήμων του πολιτισμού ευρύτερα, εν μέσω ενόπλων συγκρούσεων; Τα κάθε είδους μνημεία κινδυνεύουν όσο και οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια ενός πολέμου. Θα τα χαρακτηρίζαμε –τα μνημεία– σιωπηλούς μάρτυρες της «απτής» Ιστορίας. Ενίοτε και στάσιμους μάρτυρες, λαμβάνοντας υπ όψιν ότι η μεταφορά όλων τους δεν είναι εφικτή, μόνο που η μεταφορά τους δεν βρίσκεται στην πρώτη σκέψη όσων κινδυνεύει η ζωή τους.
Κατά την πολεμική εισβολή, τα μνημεία δέχονται μέσω πυρών την οργή εκείνου που διέταξε την έναρξη του πολέμου, η καταστροφή τους συνάδει με την απώλεια του ιστορικού παρελθόντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Αυτού τους είδους το έγκλημα δεν έχει άλλοθι, καθώς υπάρχει η Σύμβαση της Χάγης για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σε περίπτωση ενόπλων συγκρούσεων· το μόνο άλλοθι που ίσως δίνεται είναι σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, όπως με τυ χτύπημα του εγκέλαδου, καθώς η φύση δεν έχει δεσμευτεί στο πλαίσιο μιας Σύμβασης.
Τα κατεστραμμένα από τον πόλεμο μνημεία αποτελούν μέρος της ερήμωσης που προκαλεί μία εισβολή, δημιουργώντας αντίστοιχα συναισθήματα. Με την ολοκληρωτική καταστροφή των μνημείων σβήνεται η διατήρηση της μνήμης από τον οπτικό μας «χάρτη» και τον χάρτη της πραγματικότητας επάνω στη Γη. Αυτό, καθώς οι γεωπολιτικές εξελίξεις δημιουργούν μία νέα πραγματικότητα.
Ένοπλη σύγκρουση Ουκρανών - Ρώσων στη ρωσική θέση στην περιοχή Ντονέτσκ, Ουκρανία, Τρίτη 22 Νοεμβρίου 2022. (AP Photo/LIBKOS)
Δύο χρόνια μετά τη ρωσική στρατιωτική εισβολή στην Ουκρανία το πολιτιστικό της τοπίο έχει υποστεί σημαντικές ζημιές σε κτίρια από εκκλησίες μέχρι μουσεία. Από την έναρξη του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας στις 24 Φεβρουαρίου 2022, μέχρι τις 7 Φεβρουαρίου 2024, η UNESCO έχει επαληθεύσει ζημιές σε 342 μνημεία, αναδεικνύοντας τις συνεχιζόμενες επιπτώσεις του πολέμου στην πολιτιστική κληρονομιά της χώρας. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται 127 θρησκευτικοί χώροι, 150 κτίρια ιστορικού και καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος, 31 μουσεία, 19 μνημεία, 14 βιβλιοθήκες και 1 αρχείο.
Οι αριθμοί αποτυπώνουν την καταστροφή, αποτυπώνουν επίσης και το κόστος. Σύμφωνα με έκθεση της UNESCO που αφορά στο συνολικό κόστος των ζημιών στους τομείς του πολιτισμού και του τουρισμού εκτιμάται σε σχεδόν 3,5 δισεκατομμύρια δολάρια και θα χρειαστούν σχεδόν 9 δισεκατομμύρια δολάρια τα επόμενα δέκα χρόνια για να μπορέσουν να ανακάμψουν. Η εν λόγω έκθεση της UNESCO είναι η τρίτη αξιολόγηση των ζημιών και των αναγκών από το Φεβρουάριο του 2022, η οποία διενεργήθηκε από κοινού από την Παγκόσμια Τράπεζα, την ουκρανική κυβέρνηση, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα Ηνωμένα Έθνη.
Μόνο που η ουκρανική πολιτιστική κληρονομιά δεν έχει καταστραφεί μόνο κατά τη διάρκεια εσκεμμένων επιθέσεων ή κατά τη διάρκεια μάχης, αλλά και «ακρωτηριάζεται» από τις ρωσικές δυνάμεις. Περισσότερα από 480.000 έργα τέχνης έχουν αφαιρεθεί παράνομα από τη Ρωσία, όπως δήλωσε το υπουργείο Πολιτισμού της Ουκρανίας στο Economist. Για να μιλήσουμε με αριθμούς, 28.000 έργα τέχνης εκλάπησαν μόνο από το Μουσείο της Χερσώνας κατά τη διάρκεια της κατοχής της πόλης, αναδεικνύοντας αφενός τη συστηματική στοχοποίηση των πολιτιστικών θησαυρών, αφετέρου, τις πολλαπλές απώλειες στο πλαίσιο ενός πολέμου. Καθότι, μία χώρα που έχει καταστραφεί ο πολιτισμός της, δεν έχει ταυτότητα.
Μέρος του Ακαδημαϊκού Περιφερειακού Θεάτρου Δράματος του Ντονέτσκ στη Μαριούπολη της Ουκρανίας απανθρακώθηκε μετά από βομβιστική επίθεση στις 16 Μαρτίου 2022, όταν το θέατρο χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο. Δευτέρα, 4 Απριλίου 2022. (AP Photo/Alexei Alexandrov, Αρχείο)
Ας μη λησμονούμε, επίσης, την αφυπνιστική λειτουργία έργων τέχνης, η καταστροφή των οποίων δημιουργεί ανάλογα συναισθήματα. Αυτή η καταστροφή διαδίδεται μέσω φωτογραφιών, κι αυτά τα φωτογραφικά αρχεία διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αποτύπωση του αντίκτυπου του πολέμου στην πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της χώρας και βοηθούν να φανταστούμε το μέγεθος όσων χάθηκαν.
Η περιφέρεια του Ντονέτσκ στην ανατολική Ουκρανία φέρει τη θλιβερή διάκριση ότι είναι μία από τις περιοχές που επλήγησαν περισσότερο από τον πόλεμο, όπως αποδεικνύεται από τον κατάλογο των επαληθευμένων μνημείων της UNESCO. Στην προκειμένη, δεν ευθύνεται μόνο η ρωσική στρατιωτική εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου 2022· το ανατολικό μέτωπο που βρίσκεται εντός της περιφέρειας Ντονέτσκ έχει δει έντονες μάχες από την έναρξη του πολέμου της Ρωσίας το 2014. Με αποτέλεσμα, η περιοχή του Ντονέτσκ να έχει υποστεί το μεγαλύτερο βάρος της σύγκρουσης, βλέποντας πολλές πόλεις και χωριά να ισοπεδώνονται.
Μεταξύ αυτών και η Μαριούπολη, η οποία αντιμετώπισε εκτεταμένες καταστροφές και φθορά στα προηγούμενα στάδια της ρωσικής επίθεσης κατά της Ουκρανίας. Η πόλη υπέστη παρατεταμένη πολιορκία από τις ρωσικές δυνάμεις, με αποτέλεσμα σοβαρές απώλειες μεταξύ των αμάχων και εκτεταμένες ζημιές στις υποδομές και την πολιτιστική κληρονομιά, συμπεριλαμβανομένων του Θεάτρου της Μαριούπολης στο υπόγειο του οποίου έβρισκαν κατά διαστήματα καταφύγιο οι κάτοικοι της πόλης.
Το κτίριο καταστράφηκε στις 16 Μαρτίου 2022 έπειτα από ρωσικό βομβαρδισμό, μαζί με το κτίριο τη ζωή τους έχασαν περίπου 600 άνθρωποι. Έστω και συμβολικά, η καταστροφή του Θεάτρου με αμάχους στους χώρους του, καταδεικνύει την αδηφάγα φύση του πολέμου και εκείνου που διατάζει την έναρξή του, του Πούτιν.
Άνθρωποι περπατούν μπροστά από το Θέατρο στη Μαριούπολη της Ουκρανίας, μετά τον βομβαρδισμό του θεάτρου στις 16/03/2022, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο. Τα ρωσικά στρατεύματα στην Ουκρανία επιτίθενται σκόπιμα σε μουσεία, βιβλιοθήκες και άλλα πολιτιστικά ιδρύματα της χώρας, σύμφωνα με έκθεση που εκδόθηκε (στις 2/12/2022) από το αμερικανικό και το ουκρανικό τμήμα της διεθνούς οργάνωσης συγγραφέων PEN. Φωτ.: Στις 4/4/2022 (AP Photo/Alexei Alexandrov, Αρχείο)
Εκτός του Θεάτρου της Μαριούπολης, στα σημαντικά μνημεία που έχουν καταστραφεί είναι η ιδρυθείσα τον 10ο αιώνα Βιβλιοθήκη του Τσερνίχιβ που βομβαρδίστηκε στις 11 Μαρτίου 2022, το Μουσείο Αρχίπ Κουίντζι στη Μαριούπολη που ήταν αφιερωμένο στον ελληνορωσικής καταγωγής ζωγράφο Άρχιππο Κουγιουμτζή και βομβαρδίστηκε στις 21 Μαρτίου 2022 καταστράφηκε το Μουσείο Αρχίπ Κουίντζι.
Ακόμη, το Μουσείο Λογοτεχνίας Γκρεγκόριους Σκοβορόντα, η πρώτη κατοικία του ποιητή και φιλοσόφου Γκρεγκόριους Σκοβορόντα, καταστράφηκε στις 6 Μαΐου 2022, η Εκκλησία Ποκρόφσκα στο Μαλίν βομβαρδίστηκε στις 6 Μαρτίου 2022.
Η μεγαλύτερη καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς παρατηρείται στην αρχή του πολέμου οπότε και η οργή είναι μεγαλύτερη. Ερώτημα που τίθεται είναι εάν και κατά πόσο διεθνείς οργανισμοί μπορούν να συνδράμουν στην παρουσία του πολιτισμού και την αποκατάσταση της καταστροφής.
Μεταξύ άλλων πρωτοβουλιών στον τομέα του πολιτισμού, η UNESCO άπτεται στην πρόληψη ζημιών, τη δρομολόγηση διαφόρων έργων εξυγίανσης και επισκευής, μεταξύ άλλων στην Οδησσό στο Μουσείο Καλών Τεχνών, στο Μουσείο Αρχαιολογίας και στο Σπίτι των Επιστημόνων, καθώς και σε πολλά μουσεία στο Κίεβο.
Στην Οδησσό, το ιστορικό κέντρο της οποίας περιλαμβάνεται στον κατάλογο της παγκόσμιας κληρονομιάς από τον Ιανουάριο του 2023, ο Οργανισμός θα εγκαταστήσει σύντομα μια προσωρινή στέγη στον καθεδρικό ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, χάρη στην υποστήριξη της Ιταλίας, για να προστατεύσει το κλίτος από τις κακές καιρικές συνθήκες, ενώ εκτελούνται εργασίες ανακατασκευής.
Λήψη από το εσωτερικό του καθεδρικού ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στην Οδησσό, Ιούλιος 2023. Πηγή φωτ.: Χ (πρώην Twitter)/ Peter Clifford Online
Στο μεταξύ, τα τελευταία δύο χρόνια, η UNESCO και οι εταίροι της έχουν εκπαιδεύσει περισσότερους από 1.600 επαγγελματίες του πολιτισμού για να ενισχύσουν την ικανότητα των εθνικών και τοπικών ιδρυμάτων σε όλη την Ουκρανία, η πλειοψηφία του προσωπικού των οποίων δεν είχε ποτέ στο παρελθόν αντιμετωπίσει καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Η εκπαίδευση περιελάμβανε την εκτίμηση των ζημιών, την εξασφάλιση των μουσειακών συλλογών και των ιστορικών κτιρίων και τη διατήρηση της ζωντανής κληρονομιάς.
Χρηματοδότησε, επίσης, προγράμματα διαμονής για σχεδόν 100 εξόριστους καλλιτέχνες και εργάζεται για να εξασφαλίσει τη συνέχιση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων στην Ουκρανία. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, χορήγησε επιχορηγήσεις σε 14 νέα καλλιτεχνικά έργα σε ολόκληρη τη χώρα. Για την υποστήριξη της καλλιτεχνικής και πολιτιστικής κοινότητας της Ουκρανίας δε, ένα πολιτιστικό κέντρο της UNESCO θα ανοίξει στο Λβιβ στα μέσα του 2024, χάρη στη χρηματοδότηση από την Ισπανία.
Η επιθυμούμενη ανάκαμψη του πολιτισμού στα ερείπια της Ουκρανίας είναι μία ακόμη ελπίδα και συνάμα προσπάθεια που γίνεται ώστε η χώρα να ανακάμψει και να αναστρέψει την επίθεση που εξαπέλυσε ο Ρώσος πρόεδρος. Είναι, επίσης, η ειδοποιός διαφορά από τον εισβολέα: ένας ηγέτης που εξαπολύει ένοπλη επίθεση σε μία χώρα αμάχων και πολιτιστικού πλούτου αν μη τι άλλο προδίδει ότι δεν γνωρίζει την ευρύτερη έννοια του πολιτισμού. Καταδεικνύεται, επίσης, ότι ο πολιτιστικός πλούτος μίας χώρας εντάσσεται στα άμαχα θύματα του πολέμου.
Τα κατεστραμμενα κτίρια –είτε είναι πολιτιστικά τοπόσημα είτε όχι– είναι αντίστοιχα των συναισθημάτων των αμάχων που βλέπουν την καταστροφή στη χώρα τους: έρημα.
Κεντρική φωτ.: Συντρίμμια καλύπτουν το εσωτερικό του Ακαδημαϊκού Περιφερειακού Θεάτρου του Ντονέτσκ μετά από βομβιστική επίθεση στις 16 Μαρτίου 2022 στη Μαριούπολη της Ουκρανίας. (AP Photo/Alexei Alexandrov, File)
