Τι είναι αυτό που μας κάνει να διαφέρουμε από τα υπόλοιπα ανθρώπινα όντα; Μία από τις υποκειμενικές απαντήσεις θα μπορούσε να είναι το βλέμμα μας – η ματιά που ρίχνουμε και πώς επιλέγουμε να «διαβάσουμε» το κάθε τι γύρω μας. Το βλέμμα μας είναι συνώνυμο του λόγου μας και μία από τις στατικές εικόνες που αντιστοιχεί με αόριστο αριθμό λέξεων, η φωτογραφία.
Ντοκουμέντο της εποχής που απαθανατίζεται και της συναισθηματικής ή οποιασδήποτε άλλης κατάστασης του προσώπου που αποτυπώνεται, η φωτογραφία είναι επίσης συνώνυμη του λόγου του προσώπου που πατά το «κλικ» διατηρώντας ανεξίτηλη στο χρόνο μία εφήμερη στιγμή. Το ερώτημα που στη συνέχεια τίθεται αφορά στον ορισμό της φωτογραφίας για τον καλλιτέχνη του μέσου.
Για τη Martine Franck (1938-2012), σύζυγο του Henri Cartier-Bresson (1908-2004), η φωτογραφία ήταν «ένας τρόπος […] να είμαι με τους άλλους», η φωτογραφική μηχανή υπήρξε ο εκλεκτός μεσολαβητής για να κοιτάζει τους άλλους. Η ίδια μάλιστα, διατεινόταν ότι «δεν μπορείς να είσαι καλός φωτογράφος αν δεν έχεις περιέργεια για τους άλλους […]». Κι αυτή της η «περιέργεια» –ένα από τα βασικά στοιχεία του χαρακτήρα της– ήταν μια ειλικρινής έλξη που ένιωθε για τους ανθρώπους και αποτελούσε τον πυρήνα του απαιτητικού φωτογραφικού της έργου. Συνοδευόταν επίσης από την ενσυναίσθηση, την επιθυμία της να καταγράψει τα τεκταινόμενα γύρω της «σκύβοντας» στο πώς επιδρούν στον άνθρωπο.
Η ειλικρινής αυτή έλξη καθόρισε και τη θεματολογία του έργου της, η οποία κυμαίνεται από την ανεμελιά της παιδικής ηλικίας μέχρι πορτραίτα και τη φύση, φεμινιστικούς αγώνες, τη βουδιστική πνευματικότητα και την τρίτη ηλικία, αρχής γενομένης από φωτογραφίες για το «Θέατρο του Ήλιου» της Ariane Mnouchkine από τις οποίες και έγινε γνωστή. «Το θέατρο», έλεγε η Martine Franck, «θα σας δείξει πόσο εφήμερα είναι όλα στη ζωή».
Πολιτικοποιημένη και στρατευμένη στην εποχή της, ήθελε να καταδικάσει μέσω της φωτογραφίας όποιας μορφής αδικίας υπήρχε, η σχέση με τα θέματά της ήταν άμεση και στενή χωρίς να αποζητά τη δεξιοτεχνία. «Παρότι ντροπαλή, εσωστρεφής, μετρημένη σε όλα της είχε πάντα τη δύναμη και την ενέργεια να προσπεράσει όλα τα εμπόδια που θα συναντούσε» όπως αναφέρει η υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, κατά τη δημοσιογραφική ξενάγηση στην αναδρομική έκθεση «Martine Franck. Κοιτάζοντας τους άλλους», που φιλοξενείται έως τις 27 Οκτωβρίου στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Γουλανδρή, στην Άνδρο. Αποτελείται από 132 φωτογραφίες και αρχειακό υλικό, και τελεί υπό την αιγίδα του Γαλλικού υπουργείου Πολιτισμού.
Άποψη της αναδρομικής έκθεσης έργων της Martine Franck «Κοιτάζοντας τους άλλους». © Χριστόφορος Δουλγέρης. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Πρόκειται για μία έκθεση που άρει την αδικία προς το πρόσωπο της Martine Franck καθώς δεν είναι γνωστή παρά το ουσιαστικό της έργο, κι έτσι δίνεται στους επισκέπτες η δυνατότητα να παρακολουθήσουν όλη την εξέλιξη της καλλιτεχνικής της πορείας από τα πρώτα της βήματα το 1963 έως τον θάνατό της το 2012.
Μία έκθεση που ο λόγος διοργάνωσής της έγκειται στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων «και οι άνθρωποι μετρούν πάνω απ’ όλα» επισημαίνει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau. Όπως επεξηγεί: «Cartier-Bresson και Franck ήταν φίλοι του ζεύγους Γουλανδρή. Ο Cartier-Bresson εγκαινίασε τη νέα πτέρυγα του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο το 1987 με μία έκθεση 150 φωτογραφιών του, που είχε εκείνος επιλέξει. Στο μεταξύ, στην Franck οφείλουμε ένα από τα ωραιότερα πορτραίτα της Ελίζας Γουλανδρή, φωτογραφημένο στο Γκστάαντ τον Δεκέμβριο του 1999, μόλις έξι μήνες πριν τον θάνατο της Ελίζας τον Ιούλιο του 2000».
Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Γουλανδρή, στην Άνδρο. Πηγή φωτ.: Facebook/ Museum of Contemporary Art Andros
Η έκθεση για την Franck δεν είναι η μόνη· προκειμένου το Ίδρυμα Γουλανδρή να τιμήσει το φωτογραφικό ζεύγος, διοργανώνει, με τη συμβολή του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson, διπλό φωτογραφικό αφιέρωμα που παρουσιάζεται παράλληλα και στα δύο του μουσεία, το ίδιο χρονικό διάστημα. Έτσι, στην Άνδρο «τρέχει» η έκθεση για την Franck και στο μουσείο στην Αθήνα φιλοξενείται φωτογραφικό αφιέρωμα (δύο εκθέσεις) για τον Cartier-Bresson (βλ. H Ελλάδα του Henri Cartier-Bresson)
Όσο για τα έργα που αφορούν στις εκθέσεις των Cartier-Bresson και Franck, προέρχονται από τη συλλογή του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson, και δίνουν στο κοινό την ευκαιρία να διακρίνει την ιδιαιτερότητα της ματιάς και των δύο φωτογράφων, αποφεύγοντας κάθε αντιπαράθεση ή σύγκριση καθώς οι εκθέσεις παρουσιάζονται στα δύο διαφορετικά μουσεία.
Παρά τις διαφορές, κοινά σημεία στη φωτογραφική δουλειά του ζεύγους είναι –όπως σημειώνει η κα. Κουτσομάλλη-Moreau– οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες με ελάχιστες έγχρωμες κι αυτές (σ.σ οι έγχρωμες) λόγω ειδικών συνεργασιών με έντυπα. Ακόμη, η γεωμετρία της σύνθεσης προτού απαθανατίσουν τη στιγμή και πώς ο άνθρωπος εισάγεται σε αυτή, όπως και το γεγονός ότι οι ίδιοι δεν κρόπαραν ποτέ τις φωτογραφίες τους.
Συν τοις άλλοις, Cartier-Bresson και Franck δεν θεώρησαν ότι ήταν καλλιτέχνες· θεωρούσαν ότι ήταν φωτογράφοι ή άνθρωποι που είχαν ένα επάγγελμα για να βγάλουν τα προς το ζην. Παραδομένοι στην τέχνη της φωτογραφίας αποτύπωναν τη στιγμή χαιρετώντας το απρόσμενο. «Μια φωτογραφία δεν είναι οπωσδήποτε ψέμα, αλλά δεν είναι ούτε η αλήθεια. Μάλλον είναι μια υποκειμενική, εφήμερη εντύπωση. Αυτό που αγαπώ πάνω απ’ όλα στη φωτογραφία είναι ακριβώς η στιγμή που δεν μπορείς να προβλέψεις· πρέπει να είσαι συνέχεια σε εγρήγορση, έτοιμος να χαιρετίσεις το απρόσμενο», είχε αναφέρει η Franck.
«Η φωτογραφία ήταν ένας τρόπος να είμαι με τους άλλους»
Martine Franck, Πούρι, Ινδία, 1980 © Martine Franck / Magnum Photo. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
«Αυτό που επιτρέπει να βγάλεις μια φωτογραφία είναι το ένστικτο. Η διαίσθηση είναι ουσιαστική για να πατήσεις το κλείστρο τη σωστή στιγμή. Αισθάνεσαι μεγάλη ικανοποίηση όταν διαπιστώνεις ότι το πάτησες τη σωστή στιγμή. Οι καλές φωτογραφίες είναι εξαιρετικά σπάνιες, όταν όμως έχω τραβήξει μία ''καλή'', πάντα το ξέρω». Πρόκειται για μία από τις φράσεις της Franck που διαβάζει το κοινό δίπλα σε φωτογραφίες της, στο μουσείο της Άνδρου και του δίνουν την ευκαιρία να εμβαθύνει στην προσωπικότητα της φωτογράφου όπως και σε μία σειρά ερωτημάτων για την τέχνη της, με πρότερο το «γιατί».
«Μια εικόνα θα έπρεπε να αποδίδει την πραγματικότητα μιας κατάστασης. Δουλεύω πολλά χρόνια πάνω σε διάφορα θέματα, ελπίζοντας αυτή η δουλειά να μοιάζει στο πανόραμα της ζωής», είχε επεξηγήσει. Για εκείνη, ο άνθρωπος είναι μονίμως υποχρεωμένος να εξελίσσεται, να προσαρμόζεται και να αμφισβητεί τον εαυτό του. Γι' αυτό και φωτογράφισε όλες τις ηλικίες της ζωής, από τη γέννηση μέχρι το θάνατο, περνώντας από την παιδική ηλικία, τη νεότητα και την ωριμότητα, δίνοντας επίσης έμφαση στις σχέσεις μεταξύ γενεών, όπως στη φωτογραφία που αποτελεί την κεντρική στο παρόν σημείωμα.
Martine Franck, Βιβλιοθήκη για παιδιά, Κλαμάρ, Γαλλία, 1965 © Martine Franck / Magnum Photo. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Σκέφτομαι ότι η παιδική ηλικία όπως και η τρίτη, επιζητούν αμφότερες περισσότερη φροντίδα καθότι τα άτομα σε αυτές, περισσότερο ευάλωτα. Εκτός από τις ηλικίες της ζωής (παιδικά χρόνια, μύηση, γηρατειά), στις θεματικές που την απασχόλησαν συγκαταλέγονται επίσης τα επαγγέλματα (εργατικό δυναμικό, εργάτες της θάλασσας, δημόσια πρόσωπα), τα πολιτικά θέματα (διαδηλώσεις, ναός Σαιν-Μπερνάρ, καταναλωτισμός), οι φεμινιστικοί αγώνες (εμβληματικές προσωπικότητες, στρατευμένες δουλειές, συλλογικές δράσεις), οι χώροι αναπαράστασης και κάποιες «τοπιογραφικές σκέψεις» της.
Οι θεματικές αυτές αναδεικνύονται στην έκθεση η οποία διαρθρώνεται βάσει αυτών και όχι κατά χρονολογική σειρά, καθώς επρόκειτο για θέματα με τα οποία είχε καταπιαστεί στο ξεκίνημά της και αυτά τα οποία την απασχόλησαν σε όλη της τη ζωή.
Πότε πυροδοτήθηκε η ιδέα για την ενασχόληση με τη φωτογραφία; «Μια μέρα ξεκίνησα ένα ταξίδι, για να σκεφτώ τι θα έκανα στη ζωή μου. Ο εξάδελφός μου, που λάτρευε τη φωτογραφία, μου δάνεισε τη Leica του. Δεν ήξερα πώς να τη χρησιμοποιώ, έμαθα εμπειρικά. Εκείνη η επαφή με την Ανατολή μου γέννησε την επιθυμία να ασχοληθώ με τη φωτογραφία», διαβάζουμε δίπλα στο ημερολόγιό της που εκτίθεται στην Άνδρο ταξιδεύοντας το κοινό πίσω στο 1963, οπότε και η Franck είχε ολοκλήρωσει τις σπουδές της στη Σχολή του Λούβρου, στο Παρίσι, και ταξίδεψε στην Ανατολή, περνώντας από την Κίνα, την Ιαπωνία, την Καμπότζη, την Ταϊλάνδη, το Νεπάλ, την Ινδία, το Πακιστάν, το Αφγανιστάν, το Ιράν. Σε εκείνο το σχεδόν εξάμηνο ταξίδι –στη διάρκεια του οποίου κρατούσε ημερολόγιο– ανακάλυψε την κλίση της στη φωτογραφία κι έκτοτε αποτύπωνε ό,τι την απασχολούσε.
Μία από τις φωτογραφίες της που προκαλούν συγκίνηση είναι εκείνη μίας ηλικιωμένης σε οίκο ευγηρίας στην περιοχή Ιβρύ-συρ-Σεν, στη Γαλλία, τραβηγμένη το 1975. «Η γυναίκα, κατά πάσα πιθανότητα με άνοια, μόλις δει τη Franck θα εκφράσει με ωραίο και τρυφερό τρόπο τη δουλειά της» μιμούμενη τη Franck που κλείνει το μάτι πίσω από το φάκο. «Η φωτογραφία κροπαρίστηκε με το χειρότερο τρόπο» και «έντυσε» «γιαπωνέζικες εφημερίδες και γερμανικά περιοδικά», αναφέρει η κα. Κουτσομάλλη-Moreau.
Άποψη της αναδρομικής έκθεσης έργων της Martine Franck «Κοιτάζοντας τους άλλους». © Χριστόφορος Δουλγέρης. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Μία ακόμη φωτογραφία που κέρδισε την προσοχή του αμφιβληστροειδή μου παρουσιάζεται στην ενότητα των «τοπιογραφικών σκέψεων» και απαθανατίζει τη σύζευση αστικού και φυσικού τοπίου στο Νιούκαστλ απόν Τάυν, στο Ηνωμένο Βασίλειο, το 1978. Μέρος της σύνθεσης καταλαμβάνει ένα άλογο γερμένο στο χορτάρι από το οποίο ξεμυτίζουν αγριολούλουδα, ενώ στο βάθος υπάρχουν στοιχεία του αστικού, βιομηχανικού τοπίου και ενός λευκού αυτοκινήτου που διασχίζει ένα δρόμο. «Διαβάζω» την κλίση του αλόγου στο γρασίδι ως μία τρόπον τινά αναζήτηση αγκαλιάς στη μητέρα φύση, τη ματιά μου κεντρίζουν επίσης οι γραμμώσεις του δέρματός του.
Ανακαλώ τις φράσεις της Franck που «ενδύουν» την προκειμένη θεματική, των «φωτογραφικών σκέψεων»: «Πάντα φωτογράφιζα τοπία, από ευχαρίστηση, από ανάγκη. Αυτό το είδος φωτογράφισης είναι το αντίθετο του στιγμιότυπου. Πρέπει να βρεις πρώτα τον χρόνο να παρατηρήσεις, να τροφοδοτηθείς. Είναι μια μορφή οπτικού διαλογισμού εμπρός σε άγνωστους χώρους, που συχνά τους έχει σημαδέψει το ανθρώπινο χέρι».
Το δικό της χέρι στερέωνε τη φωτογραφική μηχανή και την κατάλληλη στιγμή πατούσε το κουμπί αποτυπώνοντας σπάνια φωτογραφικά έργα που δείχνουν με ανθρωπιά και ευαισθησία όλο το φάσμα της ύπαρξης. Όπως και ότι ο άνθρωπος επίκειται τρυφερής ματιάς και φροντίδας με όποιο τρόπο – αυτό, είναι ίσως ένα από όσα αφήνει στο κοινό η επίσκεψη στην έκθεση της Martine Franck.
Martine Franck, Γηροκομείο, Ιβρύ-συρ-Σεν, Γαλλία, 1975 © Martine Franck / Magnum Photo. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Το φωτογραφικό αφιέρωμα στους Martine Franck και Henri Cartier-Bresson συνοδύεται από αναλυτικό κατάλογο με κείμενα του Διευθυντή του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson, Clément Chéroux, της υπεύθυνης των Συλλογών του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson, Aude Raimbault και της υπεύθυνης Συλλογής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Μαρίας Κουτσομάλλη-Moreau.
Στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Γουλανδρή, στην Άνδρο, το διάστημα μεταξύ 1 έως και 31 Αυγούστου θα πραγματοποιούνται ξεναγήσεις για το κοινό στα ελληνικά και στα αγγλικά, ενώ υπάρχει επίσης η δυνατότητα για ομαδικές ή ιδιωτικές ξεναγήσεις κατόπιν συνεννόησης. Παράλληλα, εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά ηλικίας 5-7 ετών και 8-12 ετών καθώς επίσης και διαδραστικές οικογενειακές ξεναγήσεις θα πραγματοποιούνται από τις 24 Ιουλίου έως τις 25 Αυγούστου.
Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης - Χώρα, Άνδρος 84500, Τ: 22820 22444, [email protected]. Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά 11:00-15:00 και 18:00-21:00, Δευτέρα 11:00-15:00. Δευτέρα απόγευμα & Τρίτη: κλειστά
* Κεντρική φωτ.: Martine Franck, Ο τούλκου Khentrul Lodro Rabsel, 12 ετών, με τον πνευματικό του σύμβουλο Lhagyel, στη Μονή Ζεχέν, Μποντνάθ, Νεπάλ, 1996. © Martine Franck / Magnum Photos. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή.
