«Ακόμη κι ένα ήσυχο τοπίο, ακόμη και ένα λιβάδι και ένας δρόμος όπου αμάξια, χωρικοί και ζευγάρια περνούν, ακόμη και ένα χωριουδάκι, μπορεί να οδηγούν σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Στούτχοφ, Οράνιενμπουργκ, Άουσβιτς, Νόιενγκαμμε, Μπέλσεν, Ράβενσμπουργκ, Νταχάου. Ήταν απλά ονόματα σαν όλα τ' άλλα σε χάρτες και σε οδηγούς. Το αίμα ξεράθηκε και οι φωνές σίγησαν. Κανείς επισκέπτης στις πτέρυγες τώρα εκτός από την κάμερά μας. Περίεργο χορτάρι καλύπτει τους δρόμους που ήταν γεμάτοι εγκλείστους. Δεν υπάρχει πλέον ρεύμα στα σύρματα. Βήμα δεν ακούγεται, παρά μόνο το δικό μας».
Πρόκειται για όσα ακούει το κοινό στα πρώτα λεπτά του ντοκιμαντέρ του Αλέν Ρενέ (1922-2014), «Νύχτα και καταχνιά», τονίζοντας την κυριαρχία των στρατοπέδων συγκέντρωσης εν μέσω Β' Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και το οδυνηρό αποτέλεσμα των πράξεων των Ναζί με τις πρακτικές τους σε αυτά τα στρατόπεδα, και το ανακαλούμε με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος, που έχει καθιερωθεί να τιμάται στις 27 Ιανουαρίου.
Επικεντρωμένο στο τι γινόταν στα ναζιστικά εκείνα «κολαστήρια», το διαρκείας μισής ώρας ντοκιμαντέρ θέτει ερωτήματα όπως πώς η Ιστορία αποτυπώνεται στην τέχνη, ειδικότερα, πώς καταγράφεται ένα τραυματικό γεγονός που είναι νωπό. Αυτό, δεδομένου ότι το ντοκιμαντέρ γυρίστηκε το 1956 –λίγα μόλις χρόνια μετά το πέρας του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Θέτει επίσης ερωτήματα σχετικά με το τραύμα· ανείπωτο το τραύμα, πώς μπορεί να ειπωθεί μέσω της τέχνης, κι εκείνο που ήταν ανοίκειο πώς μπορεί να οικειοποιηθεί; Ποιος ο ρόλος του αρχειακού υλικού ώστε το γεγονός, στις επόμενες γενιές, να μη λησμονηθεί;
Με τη ρεαλιστική του κινηματογραφική αφήγηση και την ποιητικότητα στην εκφώνηση (σ.σ τον ποιητικό μονόλογο του Γάλλου συγγραφέα και επιζώντος του Μαουτχάουζεν, Ζαν Κερόλ, τον διαβάζει ο Γάλλος ηθοποιός, Μισέλ Μπουκέ), το ντοκιμαντέρ προκάλεσε τότε, δέος στην Ευρώπη. Παρόμοιο αίσθημα προκαλεί και σήμερα, ακόμη κι αν οι πληροφορίες για τα τεκταινόμενα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι περισσότερες από τότε.
Τότε, η κάμερα του Ρενέ ήταν μία τρόπον τινά «αποκάλυψη» ενσωματώνοντας φωτογραφίες και πλάνα αρχείων που απαθανατίζουν μέρος του αποτελέσματος της «τελικής λύσης» στους Εβραίους κρατουμένους: σώματα σκελετωμένα, νεανικά και γέρικα, δίχως ζωή, με τα μάτια ορθάνοικτα να κοιτούν κατάματα το κοινό, σώματα να σκεπάζουν την επιφάνεια της γης κι έπειτα να ρίχνονται σε σκαμμένο έδαφος σπρωγμένα από μπουλτόζα, φούρνοι αλλά και θάλαμοι αερίων. Ζευγάρια παπουτσιών, γυαλιά οράσεως και γυναικεία κόμη ως τρόπον τινά «κρατούμενα» κι αυτά, στοιβαγμένα σε διαφορετικούς θαλάμους, δίνοντας την αίσθηση ενός σταδιακού ακρωτηριασμού των Εβραίων κρατουμένων πριν από την αποτρόπαια εξόντωσή τους.
H αχρονολόγητη φωτογραφία δείχνει το εσωτερικό ενός κρεματόριου με βαγόνια που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά των πτωμάτων στους θαλάμους αερίων, στο πρώην ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου της Πολωνίας. Στο μουσείο φυλάσσονται λουλούδια στη μνήμη των θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας. Πηγή φωτ.: ΑΡ
Κι αν οι εικόνες αυτές είναι φρικτές είναι διότι έτσι φρικτές ήταν οι πράξεις απέναντι στα σώματά τους. Παρά τον πανδαμάτωρα χρόνο, η φρίκη του Ολοκαυτώματος δεν ηδύνατο να ξεχαστεί· την αναβιώνουν οι μαρτυρίες των επιζώντων, την υπενθυμίζουν το αρχειακό υλικό, οι μουσειακοί χώροι στα στρατόπεδα και το αίσθημα δυσφορίας στους θαλάμους αερίων, καθότι ο χώρος έχει μνήμη κι ο χώρος ανασύρει τη μνήμη.
Με μία εξωτερική κι έπειτα εσωτερική περιήγηση στο χώρο του στρατοπέδου συγκέντρωσης Άουσβιτς ξεκινά και το ντοκιμαντέρ του Ρενέ. Από την εικόνα του στρατοπέδου όταν γυρίστηκε η ταινία το 1956, με το φυτρωμένο γρασίδι περιμετρικά του, ο αμφιβληστροειδής μεταφέρεται στις εικόνες μαρτυρίων των κρατουμένων.
Η εναλλαγή της εικόνας με τις αναδρομές (flash back) συνάδει με το χρώμα στο ντοκιμαντέρ: στο αφηγηματικό παρόν, οπότε και ο Ρενέ πραγματοποιεί τα γυρίσματα, η εικόνα είναι έγχρωμη. Ενώ, στο ιστορικό παρόν, τότε δηλαδή που αναδύονται τα γεγονότα μέσω αρχειακού υλικού, η εικόνα είναι μαυρόασπρη, τονίζοντας με το χρώμα τη ζοφερή κατάσταση του τότε.
Όψη του στρατοπέδου συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου στην Πολωνία. Πηγή φωτ.: Shutterstock
Εν μέσω Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν χρειαζόταν να δύσει ο ήλιος για να επικρατήσει ζόφος στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, η κατάσταση που επικρατούσε καθιστούσε την καθημερινότητα μία «νύχτα και καταχνιά» σε επανάληψη δίχως τέλος.
Η ζωή που κυλούσε το 1956 και εξακολουθεί να κυλά μέχρι σήμερα, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς και σε κάθε στρατόπεδο συγκέντρωσης, πλανάται από τις ζωές περίπου έξι εκατομμυρίων Εβραίων που ξεψύχησαν βασανισμένοι μέσα στον πόνο τους. Το ντοκιμαντέρ του Ρενέ καταγράφει την ωμότητα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, εκεί όπου η ζωή είχε αναιρεθεί. Αποτελεί δε, ένα ποιητικό δημιούργημα που κατατίθεται στο πολιτιστικό απόθεμα της ανθρωπότητας ως ένα χρέος προς αυτή για το έγκλημα που διαπράχθηκε σε εκείνα τα στρατόπεδα.
Η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος, στις 27 Ιανουαρίου, υπενθυμίζει τη φρίκη με αναπάντητο το «γιατί». Όσο για αυτή την ημέρα, καθιερώθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ την 1η Νοεμβρίου 2005, και επιλέχθηκε διότι στις 27 Ιανουαρίου 1945, τα σοβιετικά στρατεύματα απελευθέρωσαν το Άουσβιτς-Μπιρκενάου, το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης του ναζιστικού καθεστώτος.
Κεντρική φωτ.: Όψη του στρατοπέδου συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου στην Πολωνία. Πηγή φωτ.: Shutterstock
