Στη Θεσσαλία, στην Πελοπόννησο ή σε κάποιο άλλο μέρος; Ένα μεγάλο ερώτημα της έρευνας σχετικά με την λατρεία του Ασκληπιού είναι η ερμηνεία της αρχαίας Γραμματείας που επιμένει πως γεννήθηκε στην Θεσσαλία.
Όμως, «η θεσσαλική καταγωγή του θεού αντιφάσκει με την απουσία υλικών καταλοίπων της λατρείας στην Θεσσαλία πριν από τον 5ο αιώνα» σύμφωνα με τη δρα αρχαιολογίας Αριάδνη Κλωνιζάκη. Η κα Κλωνιζάκη μίλησε στο πρόσφατο 7ο συνέδριο για το αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας με θέμα «Οι απαρχές της λατρείας του Ασκληπιού στην Θεσσαλία» και παρέθεσε συμπεράσματα που έβγαλε «ξαναδιαβάζοντας» προσεκτικά τα διαθέσιμα στοιχεία, «με ιδιαίτερη έμφαση σ’ εκείνα της πρώιμης περιόδου, που θεωρείται και η πλέον σκοτεινή, αποσκοπώντας στον συνδυασμό των ελλειπόντων με τα σωζόμενα και τη σύνδεση των κρίκων της αλυσίδας.»
Η Αριάδνη Κλωνιζάκη, στέλεχος του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, τόνισε πως στην αναζήτηση του πρώιμου Ασκληπιού «μπορούμε να βασιστούμε στην γραπτή παράδοση, τα νομίσματα, τις διαθέσιμες επιγραφές και σε στοιχεία του περιβάλλοντος της Θεσσαλίας. Η έλλειψη υλικών καταλοίπων στην Θεσσαλία πριν τον 5ο αι. π.Χ. δεν σημαίνει ότι δεν λατρευόταν εκεί ο Ασκληπιός στους πρώιμους χρόνους. Ως πρώτος τόπος λατρείας του προκρίνεται η Λακέρεια αντί της Τρίκκης. Οι ενδείξεις είναι ότι οι πρώτοι τόποι λατρείας στο ‘τοπικό θεσσαλικό δίκτυο’ θα ήταν παραποτάμιες θέσεις ή σπήλαια, ορύγματα ή παραλίμνιες θέσεις, χωρίς ιδιαίτερες διαμορφώσεις, με ταπεινές κατασκευές και φθαρτά υλικά, που δεν έχουν διασωθεί μέσα σε ένα απολύτως φυσικό περιβάλλον, με το οποίο ο θεός δεν είναι άσχετος, σύμφωνα με τη μυθολογία. Με αυτή την υπόθεση και με δεδομένο ότι η λατρεία του πρέπει να ανέβει στην ομηρική εποχή τουλάχιστον, ίσως στο μέλλον ο Ασκληπιός να ταυτιστεί στην Θεσσαλία με νέα ανάγνωση παλαιών ευρημάτων» είπε.
Ο κατάλογος των πλοίων
Σύμφωνα με όσα παρέθεσε, στο Νηῶν Κατάλογον της Ἰλιάδος του Ομήρου εμφανίζεται για πρώτη φορά το όνομα Ἀσκληπιός. Είναι ο πατέρας δύο άξιων ιατρών, ηγετών τριάντα πλοίων των θεσσαλικών πόλεων Τρίκκης, Ιθώμης και Οιχαλίας. Την πρώτη αναφορά στην ιατρική του ιδιότητα του Ασκληπιού, και μάλιστα ως ασύγκριτου ιατρού, βρίσκουμε στις Ραψωδίες Δ και Λ, όταν ο γιός του, άριστος χειρουργός, Μαχάων καλείται να αποκαταστήσει τραύματα
Ο Ὁμηρικός Ὕμνος Εἰς Ἀσκληπιόν αναφέρει τη θεσσαλική εκδοχή του μύθου με τόπο γέννησης το Δώτιον Πεδίον. Τέσσερα χωρία που αποδίδονται στον Ησίοδο συμπληρώνουν τα στοιχεία του μύθου. Δυο από αυτά βρέθηκαν σε πάπυρο στην Οξύρυγχο, προέρχονται από το Γυναικῶν Κατάλογος ή Ἠοῖαι και αναφέρουν επισης το Δώτιον Πεδίον, την Βοιβιάδα καθώς και τους Διδυμους Κολωνούς.
Την εκδοχή του Ησιόδου για την καταγωγή και τον μύθο του Ασκληπιού θα ακολουθήσει τροποποιημένη ο Πίνδαρος και κατόπιν θα επιβληθεί στους ύστερους συγγραφείς. Στον Πίνδαρο προστίθεται στην μυθική τοπογραφια του θεού η πόλη Λακέρεια, δίπλα στις όχθες της Βοιβηίδας. Εκεί θανατώθηκε η Κορωνίδα, την ιδια ώρα που γεννιόταν ο Ασκληπιός με την επέμβαση του Απόλλωνα. Ο Πίνδαρος επισης μας οδηγεί στην Μαγνησία και στον παιδαγωγο Χείρωνα.
Τη θεσσαλική εκδοχή βρίσκουμε σε κείμενα ως την ύστερη αρχαιότητα, και τον 12ο αι. μ.Χ., σύμφωνα με την αρχαιολόγο. Από την μελέτη του συνόλου των επιγραφών της Θεσαλίας, ως το τέλος της αρχαιότητας, παρατηρούμε ότι δεν υπάρχουν γνωστά έως σήμερα επιγραφικά στοιχεία παλαιότερα του περίπου 400 π.Χ.. Οι παλαιότερες θεσσαλικές επιγραφές προέρχονται από την Μαλίδα, τους Γόννους και το Σπήλαιο Καράπλα, όλες του 4ου αι. π.Χ.
Από την εξέταση των θεσσαλικών νομισμάτων με παράσταση Ασκληπιού ή Ασκληπιαδών συνάγονται τα εξής: η αρχαιότερη μαρτυρία για τη λατρεία του Ασκληπιού στην Θεσσαλία είναι ένα νόμισμα της Λάρισας του 5ου αι. π.Χ. Αυτός ο αργυρός οβολός είναι και η πρώτη γνωστή απεικόνιση του θεόύ. Τα νομίσματα της Λάρισας τοποθετούν τη λατρεία στην πόλη στο β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. Ο τύπος του εικονιζομένου Ασκληπιού στο νόμισμα κατά την άποψή μας απεικονίζει το λατρευτικό άγαλμα του θεού στο ιερό του στην Λάρισα κατά τον 5o αι. π.Χ., σε έναν άγνωστο τύπο που διαφέρει από τους γνωστούς αγαλματικούς τύπους του Ασκληπιού.
Στα νομίσματα
Ο Ασκληπιός ή οι Ασκληπιάδες απεικονίζονται στους οπισθότυπους νομισμάτων του 4ου και 3ου αι. π.Χ. σε συνδυασμό με Νύμφες στον εμπροσθότυπο ή με ίππους στα νομίσματα της Τρίκκης. Οι συσχετισμοί μάς παραπέμπουν στη φυσική λατρεία του στην Θεσσαλία, αλλά μας θυμίζουν και λατρείες σε σπήλαια. Η πρώτη πόλη που κόβει νόμισμα με τον Ασκληπιό είναι η Λάρισα κατά τον 5ο αι. π.Χ., πολύ πριν η Επιδαυρος κόψει νόμισμα με τον Ασκληπιό, και ακολουθεί η Τρίκκη τον 4ο αι. π.Χ. Τα στοιχεία τοπίου στο νόμισμα της Λάρισας ίσως παραπέμπουν στην Βοιβηίδα (Κάρλα).
Με βάση τη μελέτη των πηγών και τη συνεξέταση των αρχαιολογικών δεδομένων, όσων διαθέτουμε, οι αναφορές των ύστερων συγγραφέων, όπως ο Στράβων, «συντάσσονται με την επικρατούσα για το θέμα αντίληψη στη ρωμαϊκή εποχή σχετικά με την Τρίκκη ως πατρίδα του Ασκληπιού. Αντίθετα, οι παλαιότερες πηγές, όπως ο Ησίοδος, οδηγούν στην Λακέρεια ως τόπο γέννησης και απηχούν μια πρωιμότερη παράδοση για την κοιτίδα. Η πολύ κατηγορηματική αναφορά του Στράβωνα στο ιερό της Τρίκκης είναι μια ύστερη ερμηνεία, που ακολουθεί την κατασταλαγμένη πλέον στην εποχή του εκδοχή και σε αυτήν βασίστηκε μεγάλο μέρος της σύγχρονης βιβλιογραφίας, που θεωρεί πατρίδα την Τρίκκη. Από την πρώιμη ελληνιστική περίοδο, όπως δείχνουν τα κείμενα του Ηρώνδα αλλά και ο ύμνος του επιδαύριου Ισύλλου, η Τρίκκη επικράτησε στους συγγραφείς ως γενέτειρα. Σε αυτό συνετέλεσε το γεγονός πως η Λακέρεια δεν υπήρχε πια στους ιστορικούς χρόνους» σημείωσε η κα Κλωνιζάκη.
Συγκρίνοντας τις δύο θέσεις από την άποψη της γεωγραφικής τους θέσης και των τοπογραφικών χαρακτηριστικών συνάγεται ότι η κοιτίδα της λατρείας πρέπει πιθανότατα να τοποθετηθεί στην Λακέρεια και όχι στην Τρίκκη. «Το πρώτο λατρευτικό κέντρο πρέπει να βρισκόταν στην Λακέρεια, γεγονός που επιβίωσε στους πρώιμους συγγραφείς» τόνισε. «Τον 5ο αι. π.Χ. ο Ασκληπιός τιμάται στην Λάρισα, συνεχίζοντας την παλαιά λατρευτική παράδοση στην περιοχή, διότι, η περιοχή του Δωτίου Πεδίου, όπου λατρευόταν από παλιά ο Ασκληπιός, ήταν στους ιστορικούς χρόνους η Χώρα της Λάρισας. Ο αρχαίος πληθυσμός της Λακέρειας ενσωματώθηκε στην Λάρισα με την γη των προγόνων του. Μην έχοντας μυθικό παρελθόν, η Λάρισα υιοθέτησε το μυθικό παρελθόν των πόλεων και των τοπίων της επικράτειάς της, μαζί και τον Ασκληπιό.
Οι πρώτες θέσεις λατρείας θα ήταν πρόχειρες και υπαίθριες και σε ιερά σπήλαια ή βραχώδη ορύγματα.
Σπήλαια
Το σπήλαιο ως χώρος, πληροί τις προϋποθέσεις για τη στέγαση της εγκοίμησης, καθώς είναι ένας φυσικά διαμορφωμένος χώρος που εξασφαλίζει –κάθε ώρα– την ησυχία, την υποβλητικότητα, τον κατάλληλο ήχο και το σκοτάδι. Η ομιλήτρια ανέφερε ότι γνωρίζουμε δε δύο ιερά σπήλαια του Ασκληπιού, στα Φάρσαλα και στα Κύφαντα. «Επιπλέον, το σπήλαιο αναφέρεται ως τόπος ανατροφής του Ασκληπιού. Υπολογίζεται πως περίπου εκατόν τριάντα σπήλαια στον χώρο της σημερινής Ελλάδας είναι πιθανό να ήταν ιερά σπήλαια, αλλά υπάρχουν δυσκολίες στην ταύτιση. Η λατρευτική χρήση των σπηλαίων σχετίζεται με προσωπική λατρεία περισσότερο και όχι με τη θρησκεία της πόλης. Μπορούμε να υποθέσουμε πως η λατρεία του Ασκληπιού στα σπήλαια μπορεί να τοποθετηθεί στον 7ο αι. π.Χ.. Σπήλαια ή σπηλαιώδεις διαμορφώσεις σε Ασκληπιεία από την κλασική ελληνιστική περίοδο και εξής ανακαλούν το αρχέγονο μυθικό τοπίο της Θεσσαλίας.»
Ανάγλυφο/ Ποτάμια/Υπαίθρια Εγκοίμηση
Το τοπίο της Θεσσαλίας χαρακτηρίζεται από μεγάλους ποταμούς, εύφορη καλλιεργήσιμη γη και ομαλό ανάγλυφο. Στις αρχαίες πηγές η Θεσσαλία είναι γνωστή ως ο τόπος των λειβαδιών και των αλόγων, ο τόπος των θεραπευτικών φυτών και των μαγισσών. Η εικόνα της «μαγικής Θεσσαλίας» βασίζεται στην γεωργία και στην ύπαρξη των βοτάνων και συνάδει με την λατρεία του Ασκληπιού. Επιπλέον, εθνογραφικά παράλληλα από τη Μεσοποταμία για την τελετουργία της μαντικής εγκοίμησης επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι και στην λατρεία του Ασκληπιού η εγκοίμηση θα λάμβανε χώρα υπαίθρια, με προσωπικά αντικείμενα, σε φυσικό ή ποτάμιο περιβάλλον.
Συμπερασματικά, κατά την αρχαϊκή εποχή, οι Θεσσαλοί, μέσω της ισχύος τους στην Δελφική Αμφικτυονία, προώθησαν τον δικό τους θεό. Ο Ασκληπιος ίσως επισημοποιήθηκε σε περιοχές, όπως η Επίδαυρος και η Τιτάνη, όπου είχε ηδη φθάσει μέσω μετακινήσεων πληθυσμών, που απηχούν οι μύθοι των Φλεγύων. Μέσω των Δελφών ο Ασκληπιός επανεφευρίσκεται και πανελληνιοποιείται.
«Από τον 4ο αι. π.Χ. και μετά η Επίδαυρος υποτονίζει σκόπιμα τη θεσσαλική καταγωγή της λατρείας και ενισχύει τη στρατηγική της ως γενέθλιος τόπος» είπε η Αριάδνη Κλωνιζάκη. «Τα θεσσαλικά Ασκληπιεία του 4ου αι. π.Χ. είναι τυπικά πλέον της εποχής. Μετά την εξαγωγή της λατρείας του Ασκληπιού οι παλαιοί τόποι λατρείας θα έλαβαν πια την τυπική μορφή της εποχής, κατά την διάταξη των κτιρίων και των εγκαταστάσεων στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου.
Η αναγνώριση της λατρείας του Ασκληπιού σε παλαιότερες του 4ου αι. π.Χ. θέσεις της Θεσσαλίας είναι δυσχερής, είναι ωστόσο σχεδόν αδύνατο να βρεθούν ή να αναγνωριστούν κατάλοιπα θέσεων λατρείας, εάν οι παλαιότερες εγκαταστάσεις δεν ήταν λίθινες ή μόνιμες. Σε κάθε περίπτωση, ο εντοπισμός καταλοίπων εγκοίμησης είναι δύσκολος, δεδομένου ότι δεν διαμορφώθηκε ένας ειδικός τύπος κτιρίου για την τελετουργία αυτή».
«Η πρώιμη λατρεία του Ασκληπιού στην Θεσσαλία, μέχρι να διαδοθεί σε άλλα κέντρα, θα παρέμεινε τοπική, με τοπικό ενδιαφέρον και πελατεία. Η σύνδεση των θέσεων του πρώιμου αυτού δικτύου λατρείας μέσα στην Θεσσαλία, με αρχαιότερο λατρευτικό τόπο την Λακέρεια και παλαιές θέσεις την Τρίκκη, τους Γόννους και ίσως τα Φάρσαλα, παραμένει ένα ανοικτό θέμα. Η αρχέγονη, «μαγική» πλευρά της θεραπείας είναι παρούσα στη λατρεία του Ασκληπιού, έως το τέλος της αρχαιότητας. Όταν η λατρεία διαδίδεται ο Ασκληπιός είτε εμφυτεύτηκε σε μέρη με φυσική ομοιότητα σε παραποτάμιο περιβάλλον, είτε στα ιερά δημιουργήθηκαν τεχνητά «μικροπεριβάλλοντα» με ρέον νερό και ειδυλλιακό χαρακτήρα. Ακόμα και εάν στο μέλλον η ανασκαφική εικόνα δεν αλλάξει, δεν βρεθούν δηλαδή θέσεις στην Θεσσαλία, με βέβαιη λατρεία Ασκληπιού πρωιμότερες της κλασικής εποχής, αυτό δεν σημαίνει ότι στην περιοχή δεν υπήρχε νωρίτερα η λατρεία του θεού.
