«Ανάμεσα σε δύο ύπνους βρήκα μια μικρούλα που με παρακάλεσε να την πάρω μαζί μου. – Πού; της είπα. – Μη σε νοιάζει! Μου απάντησε. Βάλε με στην τσέπη σου, και με κοιτάζεις ύστερα, όταν πάψει ο ύπνος. Η βροχή, ο πόλεμος, θα περάσουν. Η αυγή θα μας συναντήσει ξύπνιους. Τότε θα κάτσω κάτω απ’ το στόμα σου, όπως κάτω από μια βρύση!».
Μ’ αυτούς τους στίχους του Γιώργου Σαραντάρη, φαντάζομαι τον Ίκαρο του Τάσου Μαντζαβίνου, έναν έφηβο στην ακροθαλασσιά που ονειρεύεται το άλμα στην άλλη ζωή. Τη μυθική μορφή του γιου του Δαίδαλου που η πτώση στη θάλασσα ύψωσε στην Ποίηση και την Τέχνη, ταξιδεύει ο ζωγράφος στην Τήνο, σε ένα σπίτι όπου συρρέουν οι φιλότεχνοι, Έλληνες μα και ξένοι.
Στο έμπα του Τριαντάρου – χωριό αμφιθεατρικά κτισμένο, λουσμένο από το φως και το μπλε του Αιγαίου – ο ιδιοκτήτης του σπιτιού, Φίλιππος Πιέρρος, έχει δώσει τα τελευταία χρόνια στέγη στην εγχώρια εικαστική σκηνή. Φέτος, την σκυτάλη παίρνει ο Τάσος Μαντζαβίνος στήνοντας το δικό του σκηνικό με πρωταγωνιστή τον Ίκαρο.
Μοναδικός αφηγητής σε ιστορίες όπου ο θεατής διασταυρώνεται με ήρωες σε παραμεθόρια τοπία, ονειρικά ή υπερβατικά, ο ζωγράφος προσπαθεί να ανοίξει την τύχη μιας άλλης ανάγνωσης στο μύθο του Ίκαρου: η ανάληψη της ευθύνης της υπάρξεως, έχει ως τίμημα το θάνατο.
«Μες στο κεφάλι μου ο Ίκαρος επιτελεί ένα ανδραγάθημα για το οποίο ξέρει ότι θα πεθάνει. Όπως ο Έκτορας κι ο Αχιλλέας γνωρίζουν το τέλος τους από πριν, αλλά πρέπει να δεχτούν τη μοίρα τους, παρόμοια αντιμετωπίζω τον Ίκαρο» μου λέει ο ζωγράφος λίγες μέρες πριν τα εγκαίνια της έκθεσης (Σάββατο 22/7).
«Κλειδί» στην ανάγνωση του μύθου υπήρξε ένα βιβλίο στο οποίο ο Μαντζαβίνος βρήκε έμπνευση για να «σαρκώσει» τον τραγικό Ίκαρο με τίτλο «Ο ύπνος των ηρώων». «Εκεί – αφηγείται ο ίδιος - διαβάζω το εξής καταπληκτικό: στα παραμύθια, ο ύπνος στους ήρωες είναι είτε υποστηρικτικός είτε αιτία για να χάσουν κάτι. Άλλοτε έρχεται ευεργετικός, άλλοτε καταστροφικός. Αυτό το πράγμα με συνεπήρε γιατί είναι κάτι που έβγαζα ζωγραφικά σε ήρωες όπως ο Μελέαγρος».
Αφήνω το γεγονός ότι ο Ύπνος στον Ησίοδο και τους αρχαίους λογίζεται ως δίδυμος αδελφός του Θανάτου και βλέπω το παρακολούθημα του ζωγράφου στον Όμηρο που διδάσκει ότι τα όνειρα είναι, όχι μόνο πραγματικότητα, αλλά έχουν τον δικό τους χώρο. Ο Μαντζαβίνος αποδίδει τον αγγελόμορφο έφηβο στο όνειρο κι όχι στην πτώση όπως έκαναν μεγάλοι δάσκαλοι σαν τον Μπρύγκελ, τον Ρούμπενς και τον Βαν Ντάικ για να θυμηθούμε ορισμένους.
Τάσος Μαντζαβίνος, «Ο ύπνος του Ίκαρου πριν την πτήση», 2023
Και η ύβρις; Σε πλήθος εικονογραφικών εκδοχών, ο Ίκαρος συνδέεται με την έννοια της ύβρεως επισημαίνω στον ζωγράφο (τις απεικονίσεις του μύθου της πτώσης του Ικάρου στη ζωγραφική του 16ου και 17ου αιώνα έχει αναδείξει σε διδακτορική εργασία η Ευφροσύνη Φιωτάκη).
«Από τον Ίκαρο εγώ παίρνω την τόλμη του να πετάξει. Το βρίσκω γοητευτικό ένας άνθρωπος που δεν είναι γενναίος από τη φύση του να εξαναγκάζεται να γίνει. Μου αρέσουν οι ήρωες που δεν είναι γεννημένοι, αλλά γίνονται. Κι αλίμονο αν ο νέος δεν ονειρεύεται να πετάξει! Αλίμονο αν δεν χρωστούμε στην τρέλα των εξερευνητών, των επιστημόνων, όλων αυτών που τόλμησαν το άλμα στο κενό. Το όνειρο που μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο, χάριν ενός σκοπού. Εγώ σε αυτό υποκλίνομαι, αυτό θέλω να δείξω» μου απαντά.
Ο Ίκαρος γνώρισε ένα τέλος, ένα τέλος διόλου πενιχρό ή άπνοο, αλλά μεγαλειώδες. Για τούτο δεν καλύπτεται από τ’ αράχνιασμα της λήθης, αλλά προβάλλει ως μια μοίρα πάνω απ’ τη θάλασσα της τέχνης, μια μοίρα πάνω απ’ τον ευρωπαϊκό στοχασμό. Για την ιστορία του πολιτισμού μας, ο Ίκαρος δεν είναι επιχειρήματα, δεν είναι διδασκαλία, αλλά κατάσταση. Η ιστορία δεν είναι παρά η ατελής επισήμανση της τραγικής πορείας του ανθρώπου: τραγικής διότι όσο υψηλότερος είναι ο στόχος της τόσο βαθύτερη είναι η πίκρα της.
Ο Μαντζαβίνος δείχνεται πρωτότυπος και αδιάφορος στην εικονογραφική παράδοση του θέματος δημιουργός, ώστε το βλέμμα του θεατή που δεν είναι εξοικειωμένο με τον χρωστήρα του, να ξενίζει η παρουσία του παπά ή ενός λούνα-παρκ από διερχόμενα ζώα. Όμως, η δική του «μέθοδος» είναι η προσπάθεια ενός ερασιτέχνη (ενός εραστή της τέχνης), ενός αναγνώστη που δείχνει μεγάλο θαυμασμό σε ήρωες όπως ο Ίκαρος.
Ο ζωγράφος δεν ελπίζει σε αλλαγή του κόσμου από τη δράση τους, αλλά ακριβώς αυτή η αδυναμία, αυτό το ατελέσφορο, τους ηρωοποιεί. Τα γεγονότα δεν είναι η τυφλή κυριαρχούσα δύναμη: ο άνθρωπος δύναται μέσα και πίσω από αυτά, μέσα και πίσω από το αναπότρεπτό τους, μέσα και πίσω από μια έκβαση μάχης, να βρει την έννοια που υπερβαίνει το γεγονός.
Με τον Ίκαρο ο ζωγράφος υψώνει το κεφάλι περήφανα: στην τυφλή πίστη προς τη Μοίρα προτάσσει την έννοια της απόφασης. Η απόφαση, καθώς μεταλλάσσει την άγνοια ή τον τρόμο ενώπιον του γεγονότος, είναι μία στάσις, μια εκλογή του ανθρώπου.
Ο Μαντζαβίνος ξαναφέρνει στη ζωγραφική τον μύθο και την ιερότητα και μας επανασυνδέει με μια εποχή κατά την οποία η Τέχνη υπήρχε για να ξορκίζει φόβους. Το βλέμμα του δεν διακρίνει ακαδημαϊκή και λαϊκή τέχνη, ευσεβιστική και βλάσφημη, παραδοσιακή και μοντέρνα. Το βλέμμα του ζωγράφου αδράχνουν ιστορίες - εικόνες που βγαίνουν από τα σπλάγχνα του.
Την έκθεση με τίτλο «Ίκαρος, ο έφηβος άγγελος» οργανώνει η Γκαλερί Σκουφά και ο Γιάννης Καλλιγάς. Το γεγονός εντάσσεται στα πλαίσια του Φεστιβάλ Τήνου και πραγματοποιείται στην κατοικία A Touch of New/Vacation House ΑΣΠΑΛΑΘΟΣ στον Τριαντάρο της Τήνου.
Από 22 Ιουλίου (εγκαίνια το Σάββατο στις 19:00 – 22:30) έως τις 13 Αυγούστου 2023.
