Φορώντας ειδικά γάντια η συντηρήτρια έργων τέχνης Άννα Παπαστάμου καλύπτει με το κατάλληλο χαρτί την επιφάνεια του έργου του Μιχάλη Οικονόμου (1888-1933) με τίτλο «Σπίτι με τρεις βάρκες» (λάδι σε καμβά) και χρησιμοποιώντας έπειτα το κατάλληλο εργαλείο, διαχωρίζει με προσεκτικές κινήσεις το έργο από εκείνο το οποίο έχει καλύψει. Η κάμερα που καταγράφει μας κάνει γνώστες της αποκάλυψης, το κρυμμένο έργο πίσω από το «Σπίτι με τρεις βάρκες» είναι το «Θαλασσινό τοπίο με καΐκι» (λάδι σε χαρτόνι). Μετά την «ανάδυσή» του η κα. Παπαστάμου το φροντίζει συντηρώντας το, ώστε το «γέννημα» του Οικονόμου που είχε κρυφτεί, να φανερωθεί. Διότι, είναι κι αυτό, ένα έργο που αποτελεί ακόμη ένα ψήγμα του ψυχισμού του ζωγράφου.
Παρομοιάζω τη διαδικασία αποκάλυψης του έργου μετά από χρονικό διάστημα παραμονής στη λήθη, με τη διοργάνωση της αναδρομικής έκθεσης του ζωγράφου, Μιχάλη Οικονόμου, στην Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ, στο Μέτσοβο. Από τους λιγότερο προβεβλημένους και γνωστούς στο ευρύτερο κοινό της χώρας μας ο Μιχάλης Οικονόμου, μένοντας δεκαετίες στη σκιά αν και η αξία του είναι αναμφισβήτητη. Την αξία του αυτή «φωτίζει» σήμερα η αναδρομική έκθεση που φέρει τον τίτλο «Μιχάλης Οικονόμου (1884-1933), η αλχημεία της ζωγραφικής» και αποτελεί την πρώτη μεγάλη, 90 χρόνια από το θάνατό του, αποκαλύπτοντας το έργο ενός καλλιτέχνη που διαμόρφωσε μια απόλυτα προσωπική ζωγραφική γλώσσα.
Η πραγματοποίηση της έκθεσης εδράζεται στην έρευνα, καθότι αποτέλεσμα πρωτογενούς έρευνας και πολυετούς μελέτης της ιστορικού τέχνης και επιμελήτριας της έκθεσης, δρ Αφροδίτης Κούρια, η οποία, 22 χρόνια μετά την έκδοση της πρώτης μονογραφίας της, επιστρέφει στον Οικονόμου με νέο βλέμμα που διεισδύει στα μυστικά της τέχνης του ξεχωριστού αυτού καλλιτέχνη, αναδεικνύοντας συγχρόνως και τη σημαντική θέση που κατέχει στην πρωτοπορία της νεοελληνικής τέχνης.
Μιχάλης Οικονόμου, «Ψαρόσπιτο» (λάδι σε φανέλα, ιδιωτική συλλογή). Πηγή φωτ.: Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τεχνική των πινάκων του, με τους πρωτοποριακούς για την ελληνική ζωγραφική της εποχής πειραματισμούς στα υλικά μέσα του: στο χειρισμό των χρωμάτων και στις φέρουσες επιφάνειες πάνω στις οποίες ζωγράφιζε, όπως στο χαρτόνι και τη φανέλα.
«Διάλεξα τη ζωγραφική και μ’ αυτήν θα ζήσω»
Ανανεωτής της ελληνικής ζωγραφικής του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, στο πεδίο της τοπιογραφίας, ο Μιχάλης Οικονόμου. Ο εσωτερικός μου αμφιβληστροειδής εκτιμά ότι μέσα του δεν διέφερε πολύ από τα επιθυμητά στοιχειώδη των καλλιτεχνών και των ανθρώπων: την ανάγκη για τη βαθύτερη ουσία της τέχνης και την ίασή της, τις ανησυχίες που ταλανίζουν τον άνθρωπο, όπως η μοναξιά και η φθορά.
«Διάλεξα τη ζωγραφική και μ’ αυτήν θα ζήσω», έλεγε, εκείνο που ήθελε: «να δώσω αίσθημα, όσο μπορώ περισσότερο αίσθημα». Το αίσθημα κάνει το έργο αληθινό, το corpus των έργων του, όπως αναφεραμε παραπάνω, είναι τοπία· ένα κάθε φορά τοπίο χωρίς όνομα και χρονολογία, μυστηριώδες, «ντυμένο» με φως που κερδίζει τη διαφάνεια και με τη σειρά της αποσυνθέτει το χρώμα.
Τον απασχολεί το τοπίο, προσπαθεί «να κατακτήσει ζωγραφικά το ''θέμα'' που αταλάντευτα τον απασχολεί, το δικό του δηλαδή εσωτερικό-ψυχολογικό τοπίο. Θαρρείς πως από έργο σε έργο ''κυνηγά'' ένα ιδεατό τοπίο το οποίο συνεχώς του ξεφεύγει», όπως αναφέρει –μεταξύ άλλων– η επιμελήτρια της έκθεσης, Αφροδίτη Κούρια.
Θα συνέχιζε να ζωγραφίζει εάν εντόπιζε το ιδεατό τοπίο; Κατορθώνει όμως κανείς να φτάσει στο ιδεατό; Γνωρίζουν οι καλλιτέχνες ποιο είναι το ιδεατό ή δεν παύουν να προσδοκούν σε κάτι που θα φέρει νηνεμία στην ψυχή τους, και έτσι δεν παύουν να αναζητούν; Ανήσυχα πνεύματα καθότι δεν παύουν να αναζητούν –επομένως ζουν– ακριβώς διότι προσπαθούν να μη φθείρουν την ψυχή τους, εν αντιθέσει με τη φθορά του έργου που είναι προδιαγεγραμμένη.
Μιχάλης Οικονόμου, «Σπίτι κοντά στο νερό» (λάδι σε χαρτόνι, ιδιωτική συλλογή). Πηγή φωτ.: Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ
Ο Οικονόμου δεν έπαψε να αναζητεί στεκούμενος μπροστά από την κάθε φορά καθαρή επιφάνεια, και να ζωγραφίζει. Παρότι αποξενωμένος και άγνωστος, με προβλήματα ψυχικής υγείας προς το τέλος της ζωής του, που όμως δεν εμπόδισαν την πυκνή παραγωγή έργων κατά τα λίγο περισσότερα από 20 χρόνια που ζωγράφισε (1909-1931).
Η πορεία του δεν είναι ευθύγραμμη, αλλά γνωρίζει διακυμάνσεις και αναθεωρήσεις, ιδίως στην τεχνική του. Το προσωπικό του στίγμα διαμορφώθηκε μέσα από πολλούς πειραματισμούς, με κυριότερο αυτόν της επιλογής της βάσης της ζωγραφικής του: τη χρήση της φανέλας κυρίως, αλλά και του λινού σεντονόπανου, ως ζωγραφικές επιφάνειες.
Η φανέλα, το λινό σεντονόπανο, είχε ήδη μοσχομυρίσει ζωή σαν κάλυπτε το ανθρώπινο σώμα. Επάνω σε αυτό το μοσχομύρισμα ζωής ο Οικονόμου δημιουργούσε τα τοπία που του έδιναν «ζωή», όπως αισθάνθηκα παρατηρώντας τα έργα της έκθεσής του, εντοπίζοντας ακόμη και έργο με μία μικρή τρύπα στην φανέλα που είχε χρησιμοποιηθεί ως ζωγραφική επιφάνεια. Παρομοιάζω αυτή τη μικρή τρύπα με την τρωτότητα, το ευάλωτο κάθε δημιουργού και ανθρώπου που είναι απολύτως ανθρώπινο.
Η μικρή εκείνη τρύπη είναι τρόπον τινά και μία ένδειξη φθοράς. Γνωρίζουμε ότι αυτή είναι αναπόφευκτη λόγω των εκάστοτε συνθηκών και του πανδαμάτορα χρόνου –«κι ο χρόνος γλύπτης των ανθρώπων παράφορος» όπως είχε αναφέρει ο Οδ. Ελύτης στο ποίημά του «Η Μαρίνα των βράχων».
Μιχάλης Οικονόμου, «Ωδείο Ηρώδου του Αττικού» (λάδι σε λινό ύφασμα, ιδιωτική συλλογή). Πηγή φωτ.: Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ
«Η φθορά στο έργο του Οικονόμου είναι θρίαμβος των στοιχείων της φύσης: τα σπίτια γίνονται έτσι επειδή τα κατέφαγε το νερό, η βροχή, το φως, ο αέρας, η αρμύρα της θάλασσας» θυμόμαστε τον ζωγράφο Γιώργο Ρόρρη να αναφέρει, πραγματοποιώντας ξενάγηση στην έκθεση του Οικονόμου, στο Μέτσοβο, το πρωί της Κυριακής 1ης Οκτωβρίου. Εστιάζοντας –μεταξύ άλλων– το βλέμμα των επισκεπτών σε ορισμένα έργα στα οποία ο Οικονόμου είχε τραβήξει τη ζωγραφική επιφάνεια από το πίσω στο μπροστινό μέρος του τελάρου, προκειμένου να την επεκτείνει και να ολοκληρώσει το έργο.
Αφηγηματικός ο λόγος του Ρόρρη, αναφέρθηκε επίσης στη μοναξιά, το φως, τη σιωπή όπως στο παραπάνω έργο «Ωδείο Ηρώδου του Αττικού», τη σιωπή που συνομιλεί με το φως. Αλλά και στην ανθρώπινη παρουσία που υπαινίσσεται στο έργο του Οικονόμου. Ή, σε ορισμένα έργα, η ανθρώπινη παρουσία είναι διακριτική, όπως στο παρακάτω έργο.
Μιχάλης Οικονόμου, «Martigues» (λάδι σε λινό ύφασμα, ιδιωτική συλλογή). Πηγή φωτ.: Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ
Ο αμφιβληστροειδής μας δεν ξεχωρίζει κάποιο χρώμα από τα υπόλοιπα καθότι επιτυγχάνεται αρμονία στην οποία συμβάλλουν οι απλοποιημένες χρωματικές επιφάνειες και η απουσία της ευθείας γραμμής. Στον συνοδευτικό κατάλογο της έκθεσης διαβάζουμε ότι η «σχεδόν διαφανής τεντωμένη επιφάνεια της φανέλας διευκολύνει τη διάχυση των χρωμάτων, κάτι που γίνεται με την επιμονή του ζωγράφου όλο και περισσότερο».
Πώς, όμως, δούλευε ο ζωγράφος; Ο Οικονόμου γνώριζε πως τα πράγματα στην τέχνη δεν είναι αυτό για το οποίο ξεκίνησαν αλλά αυτό που γίνονται, όπως σημείωσε ο κ. Ρόρρης στην ξενάγηση, εστιάζοντας στην τεχνική του τιμώμενου ζωγράφου. Ο Οικονόμου ήξερε ότι η επιφάνεια είναι ζωντανό υλικό και όχι αδρανής καμβάς. Γι' αυτό και δοκίμαζε άλλοτε χαρτόνια, άλλοτε καμβάδες, άλλοτε πολύ λεπτά σεντόνια καταλήγοντας στα «χνουδωτά». Γιατί σε αυτά; Γιατί το χνούδι τους ήταν το κατάλληλο για να διεισδύσει το χρώμα.
Σκεφτόμαστε ότι η φανέλα, το λινό σεντονόπανο, έχουν αφή πιο ζεστή από το χαρτόνι, όπως η αφή των ανθρώπων ειδεμή των αγαπημένων μας προσώπων. Στο σημείο αυτό ανακαλούμε το μόνο έργο της έκθεσης που είχε στην επιφάνειά του ανθρώπινα πρόσωπα, τις ανιψιές του.
Τις παρατηρούμε να μελετούν και μπορούμε να κάνουμε τον ίδιο εικόνα, να στέκεται μπροστά στα έργα του και να τα μελετά. Όλα τους χωρίς αναγραφή χρονολογίας αλλά εντάσσονται στις στιγμές του Μιχάλη Οικονόμου, όσο ζούσε. Τα έργα του ενέχουν τη ζωή του, ας μη λησμονούμε ότι οι καλλιτέχνες μιλούν μέσα από την τέχνη τους· σε κάθε έργο βρίσκεται νοητά και η ματιά του καλλιτέχνη που συνομιλεί με το κοινό. Αρκεί το εκάστοτε κοινό να επιθυμεί να εμβαθύνει στο έργο των καλλιτεχνών: κάθε τέτοια φορά η ψυχή του καλλιτέχνη ηρεμεί –δεν δημιουργούσε μάταια όσο ζούσε– και αναθαρρεί.
Επομένως, η φθορά δεν τον έχει πλήρως αφανίσει. Θαρρείς πως στις αναδρομικές εκθέσεις που πραγματοποιούνται αρκετά χρόνια της εκδημίας του καλλιτέχνη, η μνήμη αναμετριέται με τη λήθη.
Οι ανιψιές του Μιχάλη Οικονόμου
H έκθεση «Μιχάλης Οικονόμου (1884-1933), η αλχημεία της ζωγραφικής» παρουσιάζεται από την 1η Οκτωβρίου 2023 έως τις 15 Ιανουαρίου 2024, στην Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ, στο Μέτσοβο, με την οικονομική υποστήριξη και την αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού και την οικονομική ενίσχυση της Περιφέρειας Ηπείρου. Την έκθεση επιμελείται η ιστορικός τέχνης, δρ Αφροδίτη Κούρια, στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της έκθεσης η Σόνια Χαραλαμπίδου-Διβάνη και η Ειρήνη Χαραλαμπίδου. Κατόπιν ολοκλήρωσής της στην Πινακοθήλη Αβέρωφ, η έκθεση θα «ταξιδέψει» στο Ίδρυμα Θεοχαράκη, στην Αθήνα.
Την έκθεση συνοδεύει δίγλωσσος (ελληνικά-αγγλικά) κατάλογος με έγχρωμες αναπαραγωγές των έργων του καλλιτέχνη, κείμενα της επιμελήτριας της έκθεσης, Αφροδίτης Κούρια, καθώς και τεκμηριωτικό φωτογραφικό υλικό και πλήρες βιογραφικό του καλλιτέχνη.
Ο κατάλογος περιέχει, επίσης, αναλυτικό κείμενο της συντηρήτριας έργων τέχνης, Χριστίνας Καραδήμα, το οποίο αναδεικνύει τη σύνθετη τεχνική του Οικονόμου, μέσα από μια συγκριτική μελέτη 25 αντιπροσωπευτικών έργων του προερχόμενων από συλλογές μουσείων, ιδιωτών και της άμεσης οικογένειας του καλλιτέχνη.
Μιχάλης Οικονόμου, «Κληματαριά» (λάδι σε καμβά, ιδιωτική συλλογή). Πηγή φωτ.: Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ
Ακόμη, περιλαμβάνει μια «συνομιλία» του σύγχρονου Έλληνα ζωγράφου, Γιώργου Ρόρρη, με το συνολικό έργο του Μιχάλη Οικονόμου. Χορηγός καταλόγου: Ίδρυμα Ιωάννου Φ. Κωστόπουλου.
Κεντρική φωτ.: Μιχάλης Οικονόμου, «Θαλασσινό τοπίο με καΐκι». Πηγή φωτ.: Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ
