Στο ένα διαβατήριο αναγράφεται ως χρονολογία γέννησης το 1921, στο άλλο το 1922. Κάτοχός τους ο πολυπράγμων Ιάννης Ξενάκης (1921/22-2001)· πολυπράγμων καθότι υπήρξε συνθέτης, θεωρητικός της μουσικής, αρχιτέκτονας, μηχανικός, μαθηματικός, και με το πολυσχιδές και ρηξικέλευθο έργο του χάραξε νέους δρόμους για τον πολιτισμό του 21ου αιώνα. Πρωτοστάτησε στη χρήση μαθηματικών μοντέλων στη μουσική, όπως στη θεωρία των παιγνίων, αποτελώντας μία από τις κορυφαίες επιρροές διεθνώς στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής μουσικής και της μουσικής σύνθεσης από υπολογιστή – η «Πολυαγωγία» (UPIC).
Τα δύο διαβατήρια είναι τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, σε προθήκη στην περιοδική έκθεση «Ηχητικές Οδύσσειες» στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – την πρώτη ολοκληρωμένη μεγάλη έκθεση στην Ελλάδα για τον Ξενάκη. Παρατηρούμε τα διαβατήρια ενώ τον χώρο «πλημμυρίζουν» ηχητικά – και διαδοχικά – αποσπάσματα από έργα του Ξενάκη, ανάμεσα σε αυτά, από τις «Μεταστάσεις» (1953-54), τις «Αχορρίψεις» (1956-57), τα «Πιθοπρακτά» (1955-56), το «Gendy 3» (1991).
Τα δύο διαβατήρια του Ιάννη Ξενάκη σε προθήκη στην έκθεση «Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες» @ Νεκταρία Μαραγιάννη
Οι διαφορετικές χρονολογίες τροφοδότησαν τρόπον τινά την ιδέα δημιουργίας της έκθεσης, όπως μοιράστηκε η κόρη του Ιάννη Ξενάκη, Μάχη, στη συνέντευξη Τύπου που δόθηκε (28/6) στο ΕΜΣΤ για το εκθεσιακό αφιέρωμα στον πατέρα της: «Το 2018 που ''έφυγε'' από τη ζωή και η μητέρα μου, άρχισα να ψάχνω στο ατελιέ και ανάμεσα στα χαρτιά που βρήκα, βρήκα δύο διαφορετικές χρονολογίες γέννησης του πατέρα μου, το ίδιο διαφορετικές και στα διαβατήριά του. Σκέφτηκα (σ.σ. τότε, το 2018) ότι σε λίγα χρόνια θα ήταν η επέτειός γέννησής του, και ότι κάτι θα έπρεπε να κάνω γι’ αυτό.
Επικοινώνησα με τον διευθυντή της Φιλαρμονικής του Παρισιού (Cité de la Musique – Philharmonie de Paris) και μου είπε ότι μάλλον η πραγματική χρονιά γέννησης του πατέρα μου ήταν το 1921 αλλά θα διοργανώσουμε κάτι λαμβάνοντας υπ όψιν το 1922 για να έχουμε περισσότερο χρόνο.
Η πρώτη έκθεση παρουσιάστηκε στη Φιλαρμονική, η δεύτερη εδώ», διηγείται η Μάχη Ξενάκη στα γαλλικά, κάνοντάς μας γνωστή τη συνθήκη επικοινωνίας με τον πατέρα της: «δεν μιλάω ελληνικά γιατί ο πατέρας μου δεν μου μιλούσε ελληνικά, παρά μόνο για να μου πει ''καληνύχτα''. Οπότε, η μόνη λέξη που ξέρω στα ελληνικά και μπορώ να σας πω είναι ''καληνύχτα''».
Ο Ιάννης Ξενάκης στους δρόμους της Αθήνας, 1944 © Συλλογή Οικογένεια Ιάννη Ξενάκη. Πηγή φωτ.: ΕΜΣΤ
Παρότι ο Ιάννης Ξενάκης βρισκόταν αυτοεξόριστος στο Παρίσι από το 1947, έως το 1974 οπότε και ανακλήθηκε η θανατική ποινή του, «θυμόταν την καθημερινότητα στην Ελλάδα και προσπαθούσε με κάθε τρόπο να ''βρει'' την πατρίδα του και να στηρίξει τους Έλληνες» διευκρινίζει η Μάχη Ξενάκη.
Ένας από τους τρόπους στήριξής του ήταν σύνθεση του έργου «Η Νύχτα» που «είχε αφιερώσει εναντίον όλων των δικτατοριών και είχε μάλιστα παρουσιαστεί και μπροστά στον σάχη του Ιράν» μας λέει η Μάχη Ξενάκη και επισημαίνει ότι ναι μεν υπήρξε η πολιτική του δράση αλλά μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί αρχειακό υλικό που να την υποστηρίζει· υπάρχει αρχειακό υλικό στο οποίο δεν έχουμε ανατρέξει.
Ιάννης Ξενάκης, Παρίσι, 1968. Φωτογραφία της Sabine Weiss © Συλλογή Οικογένεια Ιάννη Ξενάκη. Πηγή φωτ.: ΕΜΣΤ
«Ηχητικές Οδύσσειες»
Φωτογραφίες, αρχιτεκτονικά σχέδια, απεικονιστικές παρτιτούρες, μακέτες και ανέκδοτο ακουστικό υλικό, ρίχνουν «φως» στην προσωπική ιστορία του Ιάννη Ξενάκη, στην εικαστική, λογοτεχνική και μουσική παραγωγή του, με την Μάχη Ξενάκη να διευκρινίζει ότι δίνεται έμφαση και στην ανθρώπινη πλευρά του πατέρα της.
Ο Iάννης Ξενάκης σε ηλικία 6 ή 7 ετών, 1928 © Συλλογή Οικογένεια Ιάννη Ξενάκη. Πηγή φωτ.: ΕΜΣΤ
Σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, σχεδιασμένο από την Εύα Μανιδάκη και τον Θανάση Δεμίρη (Flux Office), o επισκέπτης καλείται να βυθιστεί στην πολυτάραχη προσωπική ιστορία του Ιάννη Ξενάκη, να ανακαλύψει το εύρος του έργου του και των ενδιαφερόντων του και να ταξιδέψει στο μοναδικό και πολυδιάστατο σύμπαν του, μέσα από έξι ενότητες.
Το ενδιαφέρον του για τον αρχαιοελληνικό, τους προκολομβιανούς, τους αφρικανικούς και τους ασιατικούς πολιτισμούς είναι έκδηλο τόσο από το βίντεο που προβάλλεται στην αρχή της έκθεσης όσο και από τα βιβλία της προσωπικής του βιβλιοθήκης και άλλα αντικείμενα.
Μεταξύ άλλων, διαβάζουμε τίτλους βιβλίων των Αρχιμήδη, Πλάτωνα, Αριστοφάνη, Ησιόδου, βιβλία για τον Ντεμπυσσύ και τις φάλαινες, διακρίνουμε σε αφίσα το «Κύμα» του Ιάπωνα καλλιτέχνη Κατσουσίκα Χοκουσάι, αντίγραφο της μάσκας του Αγαμέμνονα των Μυκηνών, μουσικά όργανα όπως μία φλογέρα και κρουστά από την Αφρική.
Λήψη από τη «βιβλιοθήκη» στην έκθεση «Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες» @ Νεκταρία Μαραγιάννη
Ανάμεσα στις παρτιτούρες που εκτίθενται εκείνη από τις «Μεταστάσεις», με χρονολογία 1953-54. Από τη δεκαετία του ΄50, άλλωστε, εκκινεί και το «ταξίδι» του Ξενάκη στη μουσική. Τότε έσπασε τους κώδικες της σύγχρονης μουσικής και δημιούργησε ένα μουσικό είδος απολύτως δικό του.
Mεταστάσεις, απεικονιστική/γραφική παρτιτούρα, 7΄, 1953-1954 Mέτρα 309-314 © Συλλογή Οικογένεια Ιάννη Ξενάκη. Πηγή φωτ.: ΕΜΣΤ
Άμεσα αναγνωρισμένος από τους ομότεχνούς του και από το κοινό, αλλά και σε διαρκή κατάσταση επανεφεύρεσης και επανάστασης, συνέθεσε ριζοσπαστική μουσική που είναι ταυτόχρονα μια αναφορά στην Αρχαιότητα, μια ωδή στη φύση και τα στοιχεία της, ένας φόρος τιμής στον μοντερνισμό και ένα όραμα για τη χρήση της τεχνολογίας.
Πιθοπρακτά, απεικονιστική/γραφική παρτιτούρα, 1956 © Συλλογή Οικογένεια Ιάννη Ξενάκη. Πηγή φωτ.: ΕΜΣΤ
Το ενδιαφέρον μας κεντρίζει, επίσης, ένα μεγάλων διαστάσεων τραπέζι με βιβλία για τον Ξενάκη μπροστά από τη βιβλιοθήκη – το κοινό που επισκέπτεται την έκθεση μπορεί να καθίσει και να τα μελετήσει ή απλώς ξεφυλίσσει.
Λήψη από το τραπέζι με βιβλία για τον Ξενάκη, στην έκθεση «Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες» @ Νεκταρία Μαραγιάννη
Η έκθεση «Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες» είναι συμπαραγωγή της Musée de la Musique-Philharmonie de Paris και του ΕΜΣΤ, σε επιμέλεια της Μάχης Ξενάκη (Οικογένεια Ιάννη Ξενάκη), Thierry Maniguet (Musée de la MusiquePhilharmonie de Paris) και Kατερίνα Γρέγου (EMΣΤ). Φιλοξενείται στο ισόγειο του ΕΜΣΤ και αποτελεί τη μία από τις δύο εκθέσεις που συνθέτους το εκθεσιακό αφιέρωμα στον Ιάννη Ξενάκη.
Η δεύτερη έκθεση φέρει τον τίτλο «Ο Ξενάκης και η Ελλάδα» και παρουσιάζεται στον 3ο όροφο – στην έκθεση αυτή, που συνδιοργανώνεται από το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ) θα αναφερθούμε στο επόμενο σημείωμά μας.
Αμφότερες οι εκθέσεις εγκαινιάζονται σήμερα, 29 Ιουνίου (18:00 έως αργά) και θα διαρκέσουν έως τις 7 Ιανουαρίου 2024.
Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Λεωφ. Καλλιρρόης & Αμβρ. Φραντζή, Αθήνα, 11743
Κεντρική φωτ.: Ο Ιάννης Ξενάκης στην Περσέπολη. Φεστιβάλ του Σιράζ, Ιράν, 1971. Φωτ.: Malie Létrange. Πηγή φωτ.: ΕΜΣΤ
