Η εσωτερική ματιά, εκείνη της ψυχής, καθοδηγεί τα βήματα κάθε προσώπου που εισέρχεται σε έναν χώρο «ντυμένο» με έργα τέχνης. Κι αν το έργο έχει κι αυτό ψυχή –καθότι γέννημα του δημιουργού– επικοινωνεί και συνδιαλέγεται με το κοινό που περιηγείται σε μια αίθουσα τέχνης. Κι αν αυτό συμβαίνει, πάει να πει πως το έργο είναι αληθινό υπό την έννοια της πνευματικότητας, προκαλεί συναισθήματα, «μιλά» κι έτσι μπορεί να αφυπνίσει ή να καταλαγιάσει μιας και «κάπως ξέρει από φάρμακα» που «κάμνουμε –για λίγο– να μη νιώθεται η πληγή» (από το ποίημα «Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου· ποιητού εν Κομμαγηνή· 595 μ.Χ.» του Κ. Π. Καβάφη).
Σαν τα έργα συνομιλούν μεταξύ τους και συνάμα με το κοινό, τότε υπάρχει μία ακόμη δημιουργία, σε χρόνο ενεστώτα: εκείνη ενός χωροχρόνου παράλληλου του παρόντος για όσο επιλέξει το κοινό να διαρκέσει. Σε μία τέτοια στιγμή το κοινό ταξιδεύει νοητά στο σύμπαν κάθε έργου και στους μεταξύ τους διαλόγους, εμπειρία που προσφέρει η έκθεση που φιλοξενείται στο Ίδρυμα Θεοχαράκη υπό τον τίτλο «Παράλληλη θέαση. Έργα από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος».
Παράλληλα με το θεσμικό ρόλο του θεματοφύλακα της οικονομικής και νομισματικής σταθερότητας της χώρας, η Τράπεζα της Ελλάδος τιμά επάξια τη μακρά ιστορία της σε σχέση με τη νεοελληνική τέχνη, με τη συλλογή των έργων ζωγραφικής και χαρακτικής. Μία συλλογή που «χτίζεται» από το 1928 μέχρι και σήμερα, με έργα αξιόλογων Ελλήνων καλλιτεχνών διαφορετικών γραφών και μέσων, με σκοπό να ενισχύεται αδιάκοπα η αφήγηση που παρέχει για την ελληνική εικαστική δημιουργία.
Στην προκειμένη, με την «Παράλληλη θέαση» μαρτυρείται μία ακόμη πρόθεση για την αξιοποίηση αυτής της Συλλογής: η παρουσίαση 70 έργων της να προσφέρει στον γόνιμο διάλογο ανάμεσα στο εκάστοτε παρόν και στην αντίληψη που διαμορφώνουμε για το παρελθόν.
Στέφανος Δασκαλάκης, «Χωρίς τίτλο» (2021). Συλλογή Τράπεζας της Ελλάδος
«Ο τίτλος της έκθεσης προκύπτει από ιδέα επιμελητική κατά την οποία –μέσα από συλλογή που αποτελείται από έργα τα οποία χρονολογούνται από τον 19ο αιώνα έως τις ημέρες μας– να μην ακολουθείται μία αφήγηση που μπορεί να είναι χρονολογική ή θεματική. Αλλά, μέσα από ενότητες να συνταχθούν σε παράλληλη παρατήρηση δυάδες ή ομάδες έργων που έχουν μία χρονική απόσταση μεταξύ τους, έχουν όμως και δυναμικές να συνυπάρχουν.
» Επομένως, ο τίτλος επεξηγεί κι η έκθεση οργανώνεται σε τρεις ενότητες που διαρθρώνονται σε τρεις ορόφους του Ιδρύματος Θεοχαράκη» όπως μου αναφέρει ξεναγώντας με στην έκθεση, η ιστορικός τέχνης, επιστημονική υπεύθυνη και επιμελήτρια της Συλλογής έργων τέχνης της Τράπεζας της Ελλάδος, Χάρις Κανελλοπούλου, η οποία επιμελείται και την «Παράλληλη θέαση».
«Οι ενότητες της ''Παράλληλης θέασης'' είναι θεματικές εννοιολογικές», όπως διευκρινίζει η κα. Κανελλοπούλου και συμπληρώνει: η ενότητα ''Τόποι και χώροι'' πραγματεύεται το αστικό τοπίο και την τοπιογραφία του φυσικού περιβάλλοντος. Η ενότητα ''Μύθοι και άνθρωποι'' σχετίζεται με τη μυθολογία, την αρχαιότητα και έργα που αφορούν στην ηθογραφία ή τη ζωγραφική της αστικής καθημερινότητας. Κι η ενότητα ''Δυναμική της έλλειψης'' είναι αφιερωμένη στην έλλειψη· την αφαίρεση, την αφαιρετικότητα, είτε πλήρης αφαίρεση σε ότι αφορά στη φόρμα».
«Πολλά από τα έργα της ενότητας για την έλλειψη έχουν σχέση και με την τοπιογραφία τρόπον τινά και με την ανθρώπινη μορφή. Όμως, επειδή διαβάζονται μέσα από τις συνθήκες της αφαίρεσης, συζητούν ή αναδεικνύονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με την πνευματικότητα, την υλικότητα, τη σωματικότητα, με ζητήματα που προσφέρει η έλλειψη της αναπαράστασης. Επομένως, η έλλειψη της αναπαράστασης ανοίγει μεγαλύτερο διάλογο», μου επεξηγεί η κα. Κανελλοπούλου.
Το κοινό εισάγεται σε ένα σύστημα παράλληλης θέασης, η έκθεση «λειτουργεί αφηγηματικά με τις ενότητές της με μία παρατήρηση γραμμική, καθότι, δεν εμποδίζει το ζήτημα ότι υπάρχουν ζεύγη μεταξύ τους».
Ιωάννης Ζαχαρίας, «Το γράμμα» (1867-1873). Συλλογή Τράπεζας της Ελλάδος
Η διάρθρωση της έκθεσης ώστε τα έργα να παρατηρούνται σε δυάδες ή ομάδες και όλα αυτά συνολικά μου δίνει την εικόνα μικρών δωματίων· τα παρομοιάζω με μικρές ομάδες ανθρώπων τοποθετημένων στον ευρύτερο χώρο ενός μεγαλύτερου δωματίου – τον εκάστοτε όροφο του Ιδρύματος Θεοχαράκη. Σε καθέναν από τους ορόφους «συζητείται» κι ένα διαφορετικό θέμα.
Τόποι και χώροι
Πρώτη στάση οι «Τόποι και χώροι» –το ευρύτερο πλαίσιο εντός του οποίοι οι άνθρωποι συμβιώνουν, συν-διαλέγονται, συν-ονειρεύονται ή αντιπαρέρχονται. Η ενότητα αντανακλά τον τρόπο που διαμορφώνεται η τοπιογραφική παράδοση του φυσικού τοπίου αλλά και του τοπίου της πόλης μέσα από το ανθρώπινο βλέμμα και τις ιδεολογικές κατασκευές σχετικά με τους τόπους και τα χαρακτηριστικά τους.
Μεταξύ άλλων, η Αθήνα και οι αλλαγές του προσώπου της μεγαλούπολης κι η ματιά μου μαγνητίζεται από το έργο του Ζάφου Ξαγοράκη με τίτλο «Αγάλματα και πλήθος» (2012), όπου κτίσματα, μνημεία και κάτοικοι της πόλης παρουσιάζονται σε έναν ζωγραφικά μεταβαλλόμενο, ενδιάμεσο χώρο μεταξύ πραγματικού και φαντασιακού.
Η παρατήρηση ακολουθεί ελεύθερη διαδρομή κι η ανάγνωση συμβόλων γίνεται συνειρμικά ενώ η χρωματική αντίθεση τονίζει τα τεκταινόμενα. Αεροπλάνα και αερόστατα από κοινού με το συγκεντρωμένο πλήθος γύρω από τα αγάλματα μπορούν να μεταφραστούν ως έναν κίνδυνο που ελλοχεύει. Τοπόσημα μνήμης και τέχνης τα δημόσια γλυπτά - αγάλματα, σαν ριχτούν στο έδαφος έχουν υποστεί μία πράξη βίας. Μπορεί να αντισταθεί ο πολιτισμός στη βαρβαρότητα;
Ζάφος Ξαγοράρης, «Αγάλματα και πλήθος» (2012). Συλλογή Τράπεζας της Ελλάδος
Σε επόμενο «δωμάτιο» η ματιά ταξιδεύει στο φυσικό τοπίο και συνειρμικά γίνεται μία σύγκριση του χρόνου που κυλά διαφορετικά στη φύση αντί της πόλης, από κοινού με την απεικόνιση του φυσικού τοπίου στην ελληνική ζωγραφική.
Ανάμεσα σε άλλα, οι «Βάρκες στην αμμουδιά» (1872-1874) του Ιωάννη Αλταμούρα αφενός διακρίνονται χάρη στο ιδιότυπο λυρικό και εκφραστικό του ιδίωμα και εκπέμπουν τα διδάγματα και την ατμόσφαιρα των χρωμάτων της βόρειας ευρωπαϊκής ζωγραφικής στην οποία γαλουχήθηκε ο ζωγράφος. Αφετέρου, οι βάρκες αυτές καλούν το κοινό σε ένα νοητό ταξίδι κατά το οποίο θα κυριαρχεί ένα νανούρισμα προερχόμενο από τον παφλασμό των κυμάτων στο ξύλινο σώμα της βάρκας.
Ιωάννης Αλταμούρας, «Βάρκες στην αμμουδιά» (1872-1874). Συλλογή Τράπεζας της Ελλάδος
Μύθοι και άνθρωποι
Η ανάγκη του ανθρώπου να δημιουργεί μύθους και τη μεταγενέστερη, σύγχρονη καθημερινότητά του τίθενται επί τάπητος στην ενότητα «Μύθοι και άνθρωποι» ενώ επιχειρείται να αναδειχθούν η αρχετυπική αξία των συμβολισμών κι η δυναμική του ρεαλισμού στην καθημερινή «ηθογραφία». Μεταξύ των διαλόγων «Ο ποιητής στην πηγή» (περ. 1875-1880) του Νικολάου Γύζη και «Σημεία μέσα στους χρόνους» (1981) του Δημήτρη Αληθεινού, έργα που συναντάμε ενωμένα στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος σημειώματος.
Μούσες, νύμφες και ερωτιδείς συναντώνται σε έναν ονειρικό κόσμο στο έργο του Γύζη, με το ονειρικό στοιχείο να προκύπτει και από τις άυλες μορφές, όπως άυλη είναι κι είναι η Ποίηση. Νύμφες κι ερωτιδείς δημιουργούν μία τρόπον τινά μη υλική σκάλα, εκείνη στην οποία μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται νοητά ο ποιητής τη στιγμή της δημιουργικής δραστηριότητας, μία σκάλα μεταξύ γης και ουρανού.
Η επιλογή της θεματικής αντικατοπτρίζει τις πνευματικές αναζητήσεις του ζωγράφου ο οποίος μεταμορφώνει τη μυθολογική σκηνή σε ένα μουσικό και ποιητικό όραμα. Η ποίηση ενυπάρχει ακόμη και στην αρμονία των χρωμάτων, η δε μουσικότητα εντοπίζεται και στις νότες που νοητά ακούμε από το άγγιγμα ενός ερωτιδέα στο μουσικό όργανο κάτω δεξιά στη ζωγραφική σύνθεση.
Νικόλαος Γύζης, «Ο ποιητής στην πηγή (Η έμπνευση του ποιητή)» (περ. 1875-1880). Συλλογή Τράπεζας της Ελλάδος
Πλησίον του έργου του Γύζη εκείνο του Αληθεινού με αναφορά στην αρχαία ελληνική τέχνη ως μια σύγχρονη μνεία στη θηραϊκή τοιχογραφία της Άνοιξης, κι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της εικαστικής γραφής του καλλιτέχνη αναφορικά με τη μείξη των υλικών και τα ζητήματα της καλλιτεχνικής του εργασίας: η διασταύρωση και οικουμενικότητα των πολιτισμών και η διαστρωμάτωση της Ιστορίας.
Δημήτρης Αληθεινός, «Σημεία μέσα στους χρόνους» (1981). Συλλογή Τράπεζας της Ελλάδος
Δυναμική της έλλειψης
Η απλοποίηση της φόρμας, η απαλοιφή των περιγραφικών στοιχείων, η συστηματική απομάκρυνση από τη μορφή, η διάσπασή της μέσω του χρώματος, η αποστασιοποίηση από την αυστηρότητα του σχεδίου, η μετατόπιση από την επιλογή των παραδοσιακών κανόνων και γνώριμων υλικών αποκαλύπτουν μία διαφορετική αντίληψη για το έργο τέχνης και τις παραμέτρους της δημιουργίας του, κι αυτά αντανακλώνται στην ενότητα «Δυναμική της ελλειψης».
Μεταξύ άλλων, το «Φθινόπωρο» (δεκαετία του 1950) της Κούλας Μπεκιάρη η οποία απεικονίζει με εξπρεσιονιστικό τρόπο μία συστάδα δέντρων, κυρίαρχες οι αποχρώσεις του κίτρινου, του πορτοκαλί, του καφέ και του κόκκινου. Η ζωγραφική σύνθεση με παραπέμπει στην αλλαγή των χρωμάτων των φύλλων των δέντρων και στην πτώση των φύλλων από τα κλαδιά, διαδικασία αντίστοιχη του απολογισμού καθώς και της πραγματικότητας ορισμένων ανθρώπινων δεσμών. Ανθρώπων που δεν μπορούν να σταθούν πολύ στα κλαδιά καθότι το κοτσάνι που στηρίζονται –ο δεσμός– είναι χαλαρός.
Κούλα Μπεκιάρη, «Φθινόπωρο» (δεκαετία του 1950).Συλλογή Τράπεζας της Ελλάδος
Τα ανωτέρω είναι ορισμένα μόνο από τα συνολικά 70 έργα τέχνης διαφορετικής τεχνοτροπίας και εποχής, από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος, που παρουσιάζονται για πρώτη φορά σε παράλληλη παρατήρηση στους εκθεσιακούς χώρους του Ιδρύματος Θεοχαράκη.
Ενδεικτικά, στην έκθεση «Παράλληλη θέαση. Έργα από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος» παρουσιάζονται έργα των Ηλία Παπαηλιάκη, Ζάφου Ξαγοράρη, Ειρήνης Ευσταθίου, Κωνσταντίνου Μαλέα, Σπύρου Παπαλουκά, Δημήτριου Γαλάνη, Μιχάλη Μαδένη, Τζουλιάνο Καγκλή, Ηώς Αγγελή, Νικόλαου Γύζη, Μιχαήλ Αξελού, Γιώργου Λαζόγκα, Γιάννη Ψυχοπαίδη, Βάνας Ξένου, Αλεξάνδρας Αθανασιάδη, Γεώργιου Ιακωβίδη, Γιάννη Τσαρούχη, Γιώργου Ρόρρη, Στέφανου Δασκαλάκη, Τάσου Μαντζαβίνου, Μάκη Θεοφυλακτόπουλου, Ιάσονα Μολφέση, Γιάννη Σπυρόπουλου, Ντίκου Βυζάντιου, Σελέστ Πολυχρονιάδη, Γιάννη Μιχαηλίδη, Γιάννη Αδαμάκου, Ρένας Παπασπύρου, Όπυς Ζούνη, Λήδας Παπακωνσταντίνου, Βασίλη Γεροδήμου, Αντώνη Ντόνεφ.
Η έκθεση διοργανώνεται από το Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη και το Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος, παρουσιάζεται έως τις 21 Ιανουαρίου και συνοδεύεται από δίγλωσσο (ελληνικά-αγγλικά) κατάλογο, ο οποίος περιλαμβάνει το σύνολο των εκθεμάτων.
Βαλέριος Καλούτσης, «Composition of a Landscape #2» (1984). Συλλογή Τράπεζας της Ελλάδος
Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη, Βασιλίσσης Σοφίας 9 και Μέρλιν 1, 10671 Αθήνα, 210 3611206, www.thf.gr. Ημέρες και ώρες λειτουργίας: Δευτέρα-Τετάρτη & Παρασκευή-Κυριακή (10:00-18:00), Πέμπτη (10:00-20:00).
Κεντρική φωτ.: «Ο ποιητής στην πηγή» (περ. 1875-1880) του Νικολάου Γύζη (αριστερά) και «Σημεία μέσα στους χρόνους» (1981) του Δημήτρη Αληθεινού (δεξιά).
