«Με τις στάχτες που έχεις στην ψυχή την έμπνευση πύρωσε. Η μούσα την ευλογημένη σου δυστυχία θα απαλύνει, μες στη γαλήνη την πίκρα σου χαμογέλασε» ακούμε στα τελευταία λεπτά της όπερας «Τα παραμύθια του Χόφμαν» του Ζαν Όφενμπαχ, στην Εθνική Λυρική Σκηνή (Αίθουσα «Σταύρος Νιάρχος»), σε σκηνοθεσία Κρύστοφ Βαρλικόφκσι. Στις περίπου τέσσερις ώρες που διήρκησε η όπερα, παρακολουθήσαμε έναν Χόφμαν να περιπλανιέται σε ένα σύμπαν στο οποίο συγχεόταν η ψευδαίσθηση και η πραγματικότητα, με την εναρκτήρια πράξη να εκτυλίσσεται σε ένα δωμάτιο στο πάτωμα του οποίου υπήρχαν πεταμένα και κάπως τσαλακωμένα χαρτιά –παρόμοιο το σκηνικό και στην τελευταία πράξη.
Το σκηνικό μας επιτρέπει να κάνουμε τη δική μας υπόθεση: ο Χόφμαν αποτύπωσε τις σκέψεις και τα συναισθήματά του –κομμάτια της ψυχής του– σε χαρτιά τα οποία εν συνεχεία τσαλάκωσε και πέταξε –σε μια στιγμή απογοήτευσης, ματαίωσης, «μάχης» της ψυχής του;
«Ο έρωτας μας δοξάζει αλλά τα δάκρυα πιο πολύ» είναι ένας ακόμη στίχος που ακούμε στα τελευταία λεπτά της όπερας. Καθότι ο πόνος της απογοήτευσης μετουσιώνεται και ο δημιουργός γεννά έργο τέχνης. Τον πόνο προκάλεσε η πριμαντόνα Στέλλα· πρόκειται για τη μούσα του Χόφμαν και εκείνη με την οποία είναι ερωτευμένος. Η Στέλλα διαθέτει στοιχεία τριών γυναικείων μορφών: της άψυχης κούκλας Ολυμπία, της σοβαρά ασθενούς τραγουδίστριας Αντωνία και της εταίρας Τζουλιέττα. Τον έρωτα που αισθάνεται για καθεμιά δυναμιτίζει κάθε φορά ένας άνδρας αποτελούμενος από τρεις διαφορετικές προσωπικότητες: ο Κοππελιύς, ο Δρ Μιράκλ και ο Νταπερτούττο. Τα χαρακτηριστικά τους συγκεντρώνει ο εύπορος Λιντόρφ, πλάι στον οποίο φεύγει στο τέλος της όπερας η Στέλλα, αφήνοντας τον Χόφμαν σε απόγνωση.
Θα παρομοιάζαμε τον κάθε φορά άνδρα με στοιχεία της πραγματικότητας που αναιρούν το επιθυμητό σύμπαν του δημιουργού. Τα πεταμένα χαρτιά μας δίνουν επίσης την εντύπωση ότι η ψυχή του επίκειται φροντίδας.
Στιγμιότυπο από την πρεμιέρα (18/12) της όπερας «Τα παραμύθια του Χόφμαν». Φωτ.: Εθνική Λυρική Σκηνή / Ανδρέας Σιμόπουλος
Η εκδοχή των «παραμυθιών του Χόφμαν» από τον Βαρλικόφσκι, χαρακτηρίστηκε από τον σκηνοθέτη ως «μια κάθοδος στην κόλαση και τους εφιάλτες ενός καλλιτέχνη που παραπαίει». Εξελίσσοντας την προσωπική του σκηνοθετική ταυτότητα, βλέπει την ιστορία της συγκεκριμένης όπερας μέσα από τον κινηματογράφο, με επιρροές από ταινίες όπως «A Star Is Born», «The Shining» και «Inland Empire», τις οποίες επιρροές διακρίνουμε είτε κατά την παρουσίαση της όπερας είναι από προβολές επί σκηνής καθώς ξετυλίγεται το έργο.
Συνθέτει έναν κόσμο όπου η χειραφέτηση μιας αινιγματικής και πολύπλοκης γυναίκας, οι απογοητεύσεις ενός σκηνοθέτη σε κρίση, οι εξαρτήσεις του, τα υποκειμενικά του παραληρήματα, προσφέρονται για μια μετακειμενική εξερεύνηση του μυστηριώδους διαλόγου μεταξύ της ιστορίας και του αφηγητή, του καλλιτέχνη και του έργου του.
Όσο για τη σκηνοθεσία του Βαρλικόφσκι ελκύεται από το γεγονός ότι το έργο του Όφενμπαχ έχει μια ιδιαίτερα πολύπλοκη αφήγηση, καθώς και από τη διαπίστωση ότι παρτιτούρα και λιμπρέτο δεν έχουν σταθερή δομή. Τα στοιχεία αυτά δίνουν στον σκηνοθέτη αλλά και στον θεατή την αίσθηση ότι το έργο είναι ανοικτό σε νέες ερμηνείες και επαναπροσδιορισμό.
Στιγμιότυπο από την όπερα «Τα παραμύθια του Χόφμαν». Φωτ.: Εθνική Λυρική Σκηνή / Ανδρέας Σιμόπουλος
Σημειωτέον ότι, «Τα Παραμύθια του Χόφμαν» είναι η τελευταία όπερα του Ζακ Όφενμπαχ, την οποία ο συνθέτης δεν κατάφερε να ολοκληρώσει πριν τον θάνατό του, το 1880. Το έργο συμπλήρωσε ο συνθέτης Ερνέστ Γκιρώ, και έκανε παγκόσμια πρεμιέρα του τον Φεβρουάριο του 1881 στην Όπερα Κομίκ του Παρισιού.
Από την πρώτη παρουσίαση του έργου στα τέλη του 19ου αιώνα έως και το 2010 που ανακαλύφθηκε στα αρχεία της Οπερά Κομίκ υλικό που θεωρούνταν κατεστραμμένο, πραγματοποιήθηκαν επίπονες και μακρόχρονες εργασίες αποκατάστασης της παρτιτούρας, άλλοτε για να μελοποιηθούν επιπλέον διάλογοι, άλλοτε για να προστεθούν νέα μέρη στο έργο, ακόμη και για την αλλαγή της σειράς των πράξεων του έργου. Από τον Όφενμπαχ σώζονται για τον επίλογο του έργου μόνο προσχέδια και σκέψεις, έτσι, κάθε λυρικό θέατρο αποφασίζει το φινάλε του έργου, βασιζόμενο σε μια από τις πολλές διαφορετικές εκδοχές.
«Τα παραμύθια του Χόφμαν» στην ΕΛΣ
Συμπαραγωγής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με την Όπερα Λα Μονναί των Βρυξελλών, «Τα Παραμύθια του Χόφμαν» παρουσιάζονται σε λιμπρέτο του Ζυλ Μπαρμπιέ το οποίο βασίζεται σε ιστορίες του πολυτάλαντου Γερμανού συγγραφέα και συνθέτη Ε.Τ.Α. Χόφμαν. Και στην πιο πρόσφατη κριτική της έκδοση από τους Μάικλ Κέυ και Ζαν-Κριστόφ Κεκ, όπου ο πρόλογος και ο επίλογος εμφανίζονται ως πράξεις και ως εκ τούτου το έργο έχει πεντάπρακτη μορφή.
H τελική μορφή του έργου διαμορφώθηκε κατά την προετοιμασία της παραγωγής το 2019 στις Βρυξέλλες από τον Κρύστοφ Βαρλικόφσκι και τον μαέστρο της παρουσίασης στο Λα Μονναί Αλαίν Αλτινογκλού.
Στην παράσταση που παρακολουθήσαμε (20/12) τους τέσσερις γυναικείους ρόλους του έργου ερμήνευσε στη δεύτερη διανομή η διεθνώς καταξιωμένη υψίφωνος της ΕΛΣ Βασιλική Καραγιάννη –θα ερμηνεύσει και στις 28/12/2022 και 5, 8/1/2023. Στην πρώτη διανομή, στους τέσσερις γυναικείους ρόλους, η δραματική κολορατούρα σοπράνο Νικόλ Σεβαλιέ, η οποία έχει βραβευτεί για την ερμηνεία της στους τέσσερις γυναικείους ρόλους του Χόφμαν με το γερμανικό βραβείο Der Faust το 2016, για την παραγωγή της Κόμισε Όπερας του Βερολίνου. Ερμηνεύει ξανά στις 29/12/2022 και 4/1/2023.
Στιγμιότυπο από την όπερα «Τα παραμύθια του Χόφμαν». Φωτ.: Εθνική Λυρική Σκηνή / Ανδρέας Σιμόπουλος
Στον ρόλο του Χόφμαν ο ανερχόμενος Βρετανός τενόρος Άνταμ Σμιθ (29/12/2022 και 4/1/2023) και ο διακεκριμένος τενόρος της ΕΛΣ Γιάννης Χριστόπουλος (28/12/2022 και 5, 8/1/2023).
Συμμετέχουν τραγουδιστές διεθνούς ακτινοβολίας από την Ελλάδα και το εξωτερικό: οι μεσόφωνοι Μαίρη-Έλεν Νέζη και Μαρισία Παπαλεξίου, οι βαθύφωνοι Τάσος Αποστόλου και Πέτρος Μαγουλάς, ο βαθύφωνος Χριστόφορος Σταμπόγλης και ο μπασοβαρύτονος Γιάννης Γιαννίσης. Μαζί τους οι μονωδοί της ΕΛΣ Μαργαρίτα Συγγενιώτου, Άννα Τσελίκα, Διονύσης Μελογιαννίδης, Ανδρέας Καραούλης, Γιώργος Ματθαιακάκης, Γιώργος Παπαδημητρίου, Χρήστος Κεχρής, Γιάννης Καλύβας, Παναγιώτης Πρίφτης, Νίκος Κατσιγιάννης, Μαρίνος Ταρνανάς και Χρήστος Ραμμόπουλος.
Τα σκηνικά και τα κοστούμια της παραγωγής υπογράφει η μόνιμη συνεργάτις του Βαρλικόφσκι, Μαλγκορζάτα Στσέσνιακ, η οποία δημιουργεί ένα μοναδικό κινηματογραφικό σύμπαν. Η χορογραφία είναι του Κλωντ Μπαρντούιγ, οι φωτισμοί της Φελίς Ρος και το βίντεο του Ντενί Γκεγκέν. Ο Κριστιάν Λονσάν υπογράφει τη δραματουργία.
Διευθύνει ο αρχιμουσικός και καλλιτεχνικός διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, Λουκάς Καρυτινός. Τη Χορωδία της ΕΛΣ διευθύνει ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος.
Στιγμιότυπο από την πρεμιέρα (18/12) της όπερας «Τα Παραμύθια του Χόφμαν». Φωτ.: Εθνική Λυρική Σκηνή / Ανδρέας Σιμόπουλος
Τα παραμύθια του Χόφμαν, Ζακ Όφενμπαχ - Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος Εθνικής Λυρικής Σκηνής – ΚΠΙΣΝ (Λεωφ. Συγγρού 364). Επόμενες παραστάσεις: 28, 29 Δεκεμβρίου 2022 & 4, 5, 8 Ιανουαρίου 2023. Ώρα έναρξης: 19.30 (Κυριακή: 18.30).
Κεντρική φωτογραφία: Στιγμιότυπο από την πρεμιέρα (18/12) της όπερας «Τα Παραμύθια του Χόφμαν». Φωτ.: Εθνική Λυρική Σκηνή / Ανδρέας Σιμόπουλος
