Τα βλέμματα του κινηματογραφικού κόσμου και του Τύπου ήταν (και) το 1993 στραμμένα στο Φεστιβάλ των Καννών, όχι μόνο λόγω της διοργάνωσης, αλλά και της απονομής –για πρώτη φορά μέχρι τότε– του Χρυσού Φοίνικα σε μία γυναίκα, τη Νεοζηλανδή Τζέιν Κάμπιον (γενν. 1954) για την ταινία της «Μαθήματα πιάνου». Μέχρι το 2021 –οπότε και ο Χρυσός Φοίνικας απενεμήθη ξανά σε γυναίκα– η Κάμπιον ήταν η μόνη γυναίκα ανάμεσα σε άλλα «ιερά τέρατα» του παραδοσιακά ανδροκρατούμενου πάνθεον του σινεμά που είχαν λάβει την ύψιστη διάκριση στο φεστιβάλ.
Ήταν συγκρατημένα χαρούμενη στην 60η επέτειο του Φεστιβάλ (2017) οπότε και οι τιμημένοι –και στη ζωή– μέχρι τότε, σκηνοθέτες με Χρυσό Φοίνικα, ενώθηκαν για την «οικογενειακή» φωτογραφία, αντίστοιχη της πραγματικότητας στην σκηνοθετική κοινότητα. Όχι διότι δεν υπήρχαν και δεν υπάρχουν γυναίκες που σκηνοθετούν, αλλά διότι δύσκολα τις βλέπουμε στο προσκήνιο. «Θα έπρεπε να είμαστε περισσότερες», είχε δηλώσει τότε η Κάμπιον.
Προηγούμενοι πρώην νικητές του Χρυσού Φοίνικα (από αριστερά), Μπίλε Άουγκουστ, Κλοντ Λελούς, Τζέιν Κάμπιον, Νταίηβιντ Λιντς, Ρομάν Πολάνσκυ, Τζέρι Σάτζμπεργκ, Μοχάμεντ Λάχνταρ-Χαμίνα και Λοράν Καντέ ποζάρουν για τους φωτογράφους κατά την άφιξή τους στην 70ή επέτειο του Φεστιβάλ κινηματογράφου, Κάννες, Νότια Γαλλία, Τρίτη, 23 Μαΐου 2017. Πηγή: AP Photo/Alastair Grant
«Όταν ξεκίνησα να σκηνοθετώ ταινίες στη Σχολή Κινηματογράφου δεν ήθελα να πω ιστορίες που ήθελαν τα αγόρια [...] ήθελα να πω ιστορίες που δεν είχαν ιδέα, που ήταν τόσο ιδιαίτερες και προσωπικές που δεν θα μπορούσαν καν να τις φανταστούν, τόσο προσωπικές που ήξερα ότι δεν θα τύγχαναν συναγωνισμού γιατί πώς θα μπορούσε οποιοσδήποτε άλλος να τις σκεφτεί; Οι ιδέες ήταν τόσο προσωπικές ακόμη και σε εμένα», εξιστορεί η Τζέιν Κάμπιον στο ντοκιμαντέρ «Jane Campion, The Cinema Woman» της Τζούλι Μπερτουτσέλι (γενν. 1968).
Είναι η πρώτη φορά που μία γυναίκα συνάδελφος της Κάμπιον, σκιαγραφεί το πορτραίτο της, με τρυφερότητα, χωρίς να λείπει το χιούμορ και ο αυτοσαρκασμός. Το αποτέλεσμα είναι μία αντισυμβατική εξομολόγηση, αντίστοιχη της ρηξικέλευθης διαδρομής της στην τέχνη και τη ζωή που έχει πολλά να σημάνει για τον στίβο των γυναικών στη σκηνοθεσία, την ευαισθησία που επίκειται και τον αντίκτυπο δυνατών ιστοριών στο κοινό.
Πώς, όμως, έγινε η Κάμπιον σκηνοθέτις; Η «συνταγή» είναι απλή και συνάμα δύσκολη. Όπως αναφέρει στο ντοκιμαντέρ: «οι άνθρωποι γίνονται σκηνοθέτες γιατί ερωτεύονται τις ιδέες τους». Την ίδια, την ελκύουν τα έργα που συνδέουν τους ανθρώπους με τη φύση –κάτι το οποίο διαφαίνεται στις ταινίες, στις οποίες, η κύρια θεματική αφορά στη γυναίκα: «να είσαι γυναίκα και με ποιον τρόπο αισθάνεσαι. Φαίνεται ότι επικεντρώνομαι σε γυναίκες που ζουν στα όρια, σέβομαι τους ανθρώπους που ζουν δύσκολες καταστάσεις κι η ζωή τους έχει να πει κάτι στη δική μας».
Κάθε φορά που κάνει ταινίες μπορεί να μπει «στον φαντασιακό κόσμο των οικογενειακών συγκρούσεων με μεγάλη ευαισθησία» καθότι έχει συνειδητοποιήσει ότι «δουλειά μου είναι να παρατηρώ». Η διαφορά έγκειται στη ματιά και το πρόσημό της. Κάπως έτσι, προέκυψαν στις ταινίες της πλάνα όπως ο ερωτισμός που αναδύεται από το τρυφερό άγγιγμα του δέρματος στο περιθώριο που επιτρέπει μια τρύπια κάλτσα (ταινία «Μαθήματα Πιάνου»), η παρομοίωση της σύντομης ζωής των πεταλούδων με τις περιεκτικές στιγμές ανάμεσα σε ένα ζευγάρι (ταινία «Bright Star»).
«Είναι μια σκηνοθέτιδα που πάντα διεκδικούσε τη διαφορετικότητά της, τη θηλυκότητά της. Οι γυναίκες βρίσκονται πάντα στο επίκεντρο της ζωής και της δουλειάς της. Κάθε ταινία της περιστρέφεται γύρω από μια πρωταγωνίστρια που αγωνίζεται για την αυτονομία της, σωματικά και πνευματικά. Εξερευνά τη γυναικεία σεξουαλικότητα και δημιουργεί πολύπλοκες κινηματογραφικές ηρωίδες, αξιοποιώντας στο έπακρο τις ατέλειες και τις αντιφάσεις τους», αναφέρει –μεταξύ άλλων– για την Τζέιν Κάμπιον, στο σκηνοθετικό της σημείωμα, η Τζούλι Μπερτουτσέλι.
«Μέσα από αυτό το πορτραίτο, θέλω να μιλήσω για το επάγγελμά μας ως σκηνοθέτιδες, να προσεγγίσω όλες του τις πλευρές όσο πιο στενά γίνεται, να μοιραστώ τους φόβους και τις δυσκολίες, αλλά και τον ενθουσιασμό που συνοδεύει κάθε φορά, η ολοκλήρωση μιας ταινίας», προσθέτει η Μπερτουτσέλι για το ντοκιμαντέρ της. Η ολοκλήρωση μίας κάθε φορά νέας ταινίας μπορεί μάλιστα να παραλληλιστεί με τη διαδικασία του τοκετού.
Οι γυναίκες στις ταινίες της Κάμπιον είναι μεν σύνθετες, αλλά καθόλου θυματοποιημένες, έχουν τον κύριο λόγο στη ζωή τους. Και μέσω των γυναικείων ηρωΐδων της, η Νεοζηλανδή σκηνοθέτις θέτει ζητήματα για τους δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων και την κοινωνία.
«Με ενδιαφέρει η αίσθηση της πίστης, πόσο οι άνθρωποι νομίζουν ότι είναι ερωτευμένοι· η αίσθηση ότι ένα άτομο καταλαβαίνει το άλλο είναι η καλύτερη, ό,τι καλύτερο μπορούμε να έχουμε. […] Οι άνθρωποι διαχωρίζονται με βάση το φύλο στην εφηβεία και πρέπει να βρουν τρόπο να ενωθούν ξανά», τονίζει η Κάμπιον.
Η Τζέιν Κάμπιον τον Μάρτιο του 2022. Πηγή: Jordan Strauss/Invision/AP
Η χροιά της φωνής της είναι καθησυχαστική είτε εξιστορεί κωμικές στιγμές είτε κάποιες αρνητικά χρωματισμένες. Η Μπερτουτσέλι δεν στέκεται στην απώλεια του παιδιού της που η Κάμπιον βίωσε ταυτόχρονα με την επιτυχία της στις Κάννες, παρά μόνο ελάχιστα για να μεταφέρει την ουσία μέσω των λεγομένων της: «Η αγάπη που είχα για τις ταινίες με βοήθησε να ζήσω. Μεγάλωσα κάνοντας ταινίες και με μεγάλωσαν κι αυτές», για να τονίσει ότι «το νόημα της ζωής δεν είναι τα βραβεία» της.
Γι' αυτό κι οι ταινίες της θέτουν τη σημασία των ανθρωπίνων σχέσεων και το αίσθημα της αποδοχής και εμπιστοσύνης που ενίοτε απουσιάζει, ανεξαρτήτως φύλου. Η έμφασή της στους γυναικείους χαρακτήρες απαντάται στην φράση της «η θηλυκότητα είναι ισχυρό και σημαντικό κομμάτι της ανθρώπινης φύσης».
Θα μπορούσε να λεχθεί ότι η σκηνοθετική ματιά της Κάμπιον είναι τρυφερή και ανθρώπινη δίχως αυτό να συνεπάγεται ότι μόνο οι γυναίκες σκηνοθέτες κατέχουν τέτοια ματιά. Η ευαισθησία, άλλωστε, των καλλιτεχνών και ευρύτερα των ανθρώπων, ανδρών και γυναικών, εκφράζεται με ποικίλους τρόπους. Στην περίπτωση της Κάμπιον, το έργο της διατρέχεται από ένα αίσθημα ιερότητας αναφορικά με την πίστη, την αφοσίωση, τον σκοπό σε ό,τι κάνει, ενδεδυμένα με την ευγένεια. Κι έτσι οι ταινίες της «ανθοφορούν».
Η αφίσα του ντοκιμαντέρ «Jane Campion, The Cinema Woman». Πηγή φωτ.: CineDoc
Το ντοκιμαντέρ «Jane Campion, The Cinema Woman» προβλήθηκε στο 75ο Φεστιβάλ Καννών, έκανε πρεμιέρα στην Ελλάδα τον περασμένο Μάρτιο (2022) στο 25ο Φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, πραγματοποίησε την πρεμιέρα του στην Αθήνα, στο πλαίσιο του CineDoc, και θα προβληθεί ξανά την Κυριακή 10 Δεκεμβρίου (16:00) στον κινηματογράφο «Δαναός» (Λεωφ. Κηφισίας 109, Αμπελόκηποι).
Τζέιν Κάμπιον
Η πρώτη γυναίκα που διακρίθηκε με τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες (για την ταινία «Μαθήματα πιάνου»), αλλά και με το Όσκαρ Καλύτερης Σκηνοθεσίας στα Βραβεία της Αμερικανικής Ακαδημίας το 2022 («Η εξουσία του σκύλου») είναι η Τζέιν Κάμπιον, το έργο της οποίας αριθμεί οκτώ μεγάλου μήκους ταινίες: «Sweetie» (1989), «Ένας άγγελος στο τραπέζι μου» (1990), «Μαθήματα πιάνου» (1993), «Το πορτραίτο μιας κυρίας» (1996), «Ιερός καπνός» (1999), «In the cut» (2003), «Bright Star» (2009), «Η κατάρα του σκύλου» (2021), ταινίες μικρού μήκους και τηλεοπτικές σειρές.
Για την ταινία της, «Η κατάρα του σκύλου», τιμήθηκε επίσης, με τον Ασημένιο Λέοντα στο 78ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας. Το 2016 έλαβε το αξίωμα της Dame Companion της Νέας Ζηλανδίας, για τις υπηρεσίες της στον κινηματογράφο.
Προτού σπουδάσει σκηνοθεσία, σπούδασε Καλές Τέχνες και Ανθρωπολογία –εξ και η διεισδυτική της ματιά από κοινού με το αισθητικό αποτέλεσμα.
Κεντρική φωτ.: Η Τζέιν Κάμπιον κατά τη διάρκεια γυρισμάτων. Collection Christophel - Path Renn Productions - Screen Australia. Πηγή φωτ.: CineDoc
