Σε μια εποχή όπου η προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ έχει εισέλθει στη δεύτερη φάση της, η παρουσία του Τζέι-Ντι Βανς (J.D. Vance) στη θέση του αντιπροέδρου των ΗΠΑ εγείρει νέα ερωτήματα για το μέλλον της διατλαντικής συμμαχίας. Η πρόσφατη -και αρκετά αιχμηρή- ομιλία του Βανς στο Μόναχο, όπου πήρε σαφείς αποστάσεις από τη συνήθη ρητορική περί «ισχυρού δεσμού» ΗΠΑ - Ευρώπης, πυροδότησε συζητήσεις για το αν βιώνουμε μια ιστορική ρήξη. Παρότι αρκετοί απέδωσαν τις δηλώσεις του σε υπερβολικό λαϊκισμό ή απομονωτισμό του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, δεν μπορούν να αγνοηθούν οι αναφορές του σε ζητήματα που εδώ και δεκαετίες θίγουν οι κλασικοί φιλελεύθεροι: η επιτακτική ανάγκη προάσπισης της ελευθερίας του λόγου, η εντεινόμενη ευρωπαϊκή ρυθμιστική υπερβολή και η δημοκρατική «κόπωση» στην ΕΕ.
Ο Βανς, από τον ρόλο του αντιπροέδρου πλέον, τόνισε ότι η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες απομακρύνονται ολοένα σε τρία μέτωπα. Πρώτο μέτωπο: η θεώρηση της ελευθερίας του λόγου. Στις ΗΠΑ, παρά τις πολιτικές εντάσεις, η Πρώτη Τροποποίηση (First Amendment) παραμένει μια στιβαρή νομική ασπίδα· αντίθετα, στην Ευρώπη αναπτύσσεται ένας κυκεώνας νόμων και οδηγιών σχετικά με την «καταπολέμηση της ρητορικής μίσους» ή της «παραπληροφόρησης», που συχνά καταλήγουν σε υπερβολική λογοκρισία. Δεν είναι τυχαίο που μια ολόκληρη γενιά φιλελεύθερων διανοουμένων κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για το πώς οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δοκιμάζουν τα όρια ανεκτικότητας προς διαφορετικές φωνές. Την ίδια στιγμή, οι ΗΠΑ, μολονότι διχασμένες πολιτικά, διατηρούν πιο ανοικτά κανάλια αντιπαράθεσης.
Το δεύτερο μέτωπο αφορά τη ρυθμιστική πολιτική. Για δεκαετίες, φιλελεύθερες φωνές σε Ευρώπη και Αμερική έχουν επικρίνει την τάση των Βρυξελλών να εκδίδουν καταιγισμό διατάξεων ακόμα και για δευτερεύουσες πτυχές της οικονομίας ή της τεχνολογίας. Αυτό που ο Βανς υποστηρίζει -ότι δηλαδή η ευρωπαϊκή ρυθμιστική κουλτούρα τρέπεται σε ένα είδος «τεχνοκρατικού κρατισμού»- βρίσκει πολλούς υποστηρικτές μεταξύ των φιλελεύθερων, που θεωρούν πως η γραφειοκρατία συχνά παρακάμπτει τις εθνικές δημοκρατικές διαδικασίες, αντικαθιστώντας τες με μια υπερκρατική τάξη πραγμάτων.
Ομοίως, η αμερικανική συνταγματική παράδοση ακόμα αντιστέκεται στη γενικευμένη κεντρική παρέμβαση - έστω κι αν, υπό την προηγούμενη ή και την τωρινή κυβέρνηση, εμφανίστηκαν αμφίσημες πολιτικές. Το τρίτο μέτωπο συνδέεται με την ίδια τη δημοκρατική συζήτηση, δηλαδή το πώς αντιλαμβάνονται οι κοινωνίες τη συμμετοχή των πολιτών στη διακυβέρνηση. Ο Βανς -από μια κλασικά συντηρητική σκοπιά- θέλει να θυμίσει ότι η αμερικανική ομοσπονδιακή δομή διατηρεί πάντα έναν πυρήνα αποκεντρωμένων αρμοδιοτήτων και μεγαλύτερη ελευθερία στις πολιτείες. Αντιπαραθέτει αυτή τη φιλοσοφία με τον ευρωπαϊκό «κεντρισμό» που, όπως λέει, πνίγει τη φωνή των μικρότερων κρατών-μελών και αγνοεί ενίοτε τις τοπικές ανάγκες.
Φυσικά, δεν είναι μόνο συντηρητικοί εκείνοι που στηλιτεύουν το έλλειμμα λογοδοσίας της ΕΕ: μια ολόκληρη τάση φιλελεύθερων -εντός και εκτός Ευρωκοινοβουλίου- υποστηρίζει ανέκαθεν την αρχή «αφήστε τα κράτη και τους πολίτες να αποφασίζουν», με πιο περιορισμένο ρόλο στα κεντρικά ευρωπαϊκά όργανα. Κάποιοι επικρίνουν τον Βανς ως υπερβολικό, σημειώνοντας ότι οι γεωπολιτικοί και οικονομικοί δεσμοί Ευρώπης-ΗΠΑ είναι τόσο βαθείς που δεν κινδυνεύουν άμεσα. Άλλοι, πάλι, επισημαίνουν πως η ρητορική του απλώς εκφράζει ανοιχτά μια δυσαρέσκεια που συσσωρεύεται και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Μάλιστα, οι αμιγώς φιλελεύθεροι θεωρούν ότι ο Τζέι-Ντι Βανς στρέφει τα φώτα σε μια διάσταση του ζητήματος που παραμένει συνήθως στη σκιά: τη σύγκρουση ανάμεσα στη βάση της κλασικής φιλελεύθερης δημοκρατίας (ελευθερία λόγου, ανταγωνιστική αγορά, λιτή ρύθμιση) και στην αναδυόμενη τεχνοκρατική / παρεμβατική τάση της ΕΕ που περιχαρακώνει τον δημόσιο διάλογο και επιβαρύνει την επιχειρηματικότητα.
Σε τελική ανάλυση, η παρουσία του Βανς ως αντιπροέδρου των ΗΠΑ δε σηματοδοτεί απλώς έναν νέο -ίσως ασυνήθιστο- τόνο στο εσωτερικό της αμερικανικής πολιτικής. Προβάλλει και μια υπενθύμιση ότι η δυτική φιλελεύθερη παράδοση δεν είναι δεδομένη, ούτε μονοσήμαντη. Οι φιλελεύθεροι, από την πλευρά τους, επισημαίνουν πως, αν η Ευρώπη συνεχίσει να υιοθετεί σκληρές ρυθμίσεις και αχνές αντοχές στη διαφωνία, ίσως να μην απέχουμε πολύ από μια επίσημη πολιτισμική ρήξη με την αμερικανική παράδοση λόγου, αγοράς και δημοκρατικής ελευθερίας. Κι ίσως ο Βανς να μην είναι τόσο ακραίος, τελικά, όσο κάποιοι θα ήθελαν να τον παρουσιάσουν.
