Την ανάγκη να υπάρξει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση, με την τριπλή συνέργεια πολιτείας, αυτοδιοίκησης και πολιτών, για την αντιμετώπιση του φαινομένου της λειψυδρίας στα ελληνικά νησιά, επισημαίνει σε συνέντευξή της στο Liberal η χημικός μηχανικός του ΕΜΠ και ειδική σε θέματα βιώσιμης διαχείρισης υδάτινων πόρων, Μαριέλα Αντωνακοπούλου*.
Όπως επισημαίνει η κυρία Αντωνακοπούλου, «εύκολες τεχνολογικές λύσεις δεν υπάρχουν και η εφαρμογή τους πάντα απαιτούν πολύ χρόνο και διαθέσιμους οικονομικούς πόρους. Χρειαζόμαστε νέα έργα που θα βοηθήσουν στην αντιμετώπιση της λειψυδρίας στα νησιά καθώς τα συμβατικά έργα ύδρευσης, όπως η κατασκευή́ μεγάλων φραγμάτων, η μεταφορά του νερού από μεγάλες αποστάσεις και η αφαλάτωση με τη χρήση ορυκτών καυσίμων, δεν είναι βιώσιμα μακροπρόθεσμα».
Παράλληλα, τονίζει πως το πρόβλημα της λειψυδρίας, ειδικά στα νησιά, απαιτεί εκπαίδευση και ενημέρωση των κατοίκων, προώθηση του βιώσιμου τουρισμού ως αντίδοτο στον υπερτουρισμό, αλλά και ορθή χρήση εναλλακτικών υδάτινων πόρων.
Συνέντευξη στον Χρήστο Θ. Παναγόπουλο
Κυρία Αντωνακοπούλου, το πρώτο φετινό μήνυμα του καλοκαιριού από τα ελληνικά νησιά, είναι το πρόβλημα που ακούει στο όνομα «νερό». Έχοντας εργασθεί σε projects σχετικά με το νερό, στα νησιά του Αιγαίου, μπορείτε να μας περιγράψετε τον κύκλο ζωής του γλυκού νερού στα νησιά κάτω από κανονικές συνθήκες;
Η ποσότητα του νερού στη Γη είναι σταθερή και δεδομένη. Το νερό κινείται μέσα στον υδρολογικό κύκλο, γνωστό και ως κύκλο του νερού, που είναι το φυσικό σύστημα ανακύκλωσης του νερού και η διεργασίες του είναι ίδιες παντού. Ο κύκλος του νερού εξαρτάται από την ποσότητα του νερού που διαθέτει μία περιοχή κυρίως λόγω των κατακρημνίσεων δηλαδή των βροχοπτώσεων, των χιονοπτώσεων και των χαλαζοπτώσεων που εμπλουτίζουν τα επιφανειακά και τα υπόγεια νερά και από τα φυσικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής όπως είναι το ανάγλυφο, τα πετρώματα, η σύσταση του εδάφους, τα υπόγεια νερά.
Κατά τη διάρκεια του κύκλου του νερού, το νερό περνάει από όλες τις μορφές του: υγρό, στερεό και αέριο. Το νερό λοιπόν αρχικά εξατμίζεται εξαιτίας της ηλιακής ακτινοβολίας, κυρίως από τη θάλασσα, αλλά και από τις λίμνες, κ.ά. Επίσης, το νερό εξατμίζεται από τα φύλλα των φυτών (διαπνοή). Καθώς οι υδρατμοί ανεβαίνουν στην ατμόσφαιρα, ψύχονται, συμπυκνώνονται και επιστρέφουν στη στεριά και τη θάλασσα ως ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις, δηλ. ως βροχή, χιόνι, χαλάζι, κ.λπ. Οι βροχοπτώσεις, οι χιονοπτώσεις και οι χαλαζοπτώσεις που πέφτουν στη γη σχηματίζουν απορροές πάνω στην επιφάνεια του εδάφους και έτσι, δημιουργούν ρυάκια, καταλήγουν σε λίμνες και ποτάμια, κ.λπ. Μέρος τους διεισδύει στο έδαφος και κινείται καθοδικά μέσα από τις τομές του σχηματίζοντας τους υδροφορείς. Τέλος, ένα μέρος του επιφανειακού και του υπόγειου νερού καταλήγει στη θάλασσα.
Στα νησιά μας έχουμε Μεσογειακό κλίμα, με θερμά, ξηρά καλοκαίρια και ήπιους χειμώνες και παρατηρούνται μικρές βροχοπτώσεις. Στα νησιά του Αιγαίου λόγω της μορφολογίας τους, μεγάλη ποσότητα του βρόχινου νερού χάνεται καθώς δεν προλαβαίνει να διεισδύσει το έδαφος και καταλήγει στη θάλασσα.
Ποιοι είναι οι υδάτινοι πόροι στα νησιά; Πώς λειτουργούν και πώς συνεργάζονται τα συστήματα από τη φυσική συγκέντρωση του νερού, μέχρι ακόμα και την αφαλάτωση; Πώς μπορεί να περιγραφεί η κατανάλωση του νερού μέσα από την αγροτική και επιχειρηματική εκμετάλλευση και την οικιακή χρήση;
Στα νησιά οι υδάτινοι πόροι είναι περιορισμένοι και πολλοί απ’ αυτούς αντιμετωπίζουν σοβαρούς κινδύνους. Το γλυκό νερό προέρχεται κυρίως από τις βροχοπτώσεις και είτε αναπληρώνει το νερό των υδροφορέων είτε μαζεύεται, όπου είναι δυνατό, σε δεξαμενές/ταμιευτήρες, φράγματα. Οι δεξαμενές συλλέγουν το βρόχινο νερό κυρίως κατά τη χειμερινή περίοδο και το νερό τους χρησιμοποιείται καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Βασικός υδάτινος πόρος αποτελεί και η χρήση των υπόγειων υδάτων που αντλούνται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και περιορισμούς μέσω των γεωτρήσεων. Οι γεωτρήσεις γεμίζουν τις μεγάλες δημοτικές δεξαμενές και συνδέονται με το δίκτυο των νησιών.
Στα νησιά τα τελευταία 20 χρόνια έχουν κατασκευαστεί σταθμοί αφαλάτωσης, εγκαταστάσεις, δηλαδή, που αφαιρούν τα άλατα από το θαλασσινό νερό για να το καταστήσουν κατάλληλο για κατανάλωση και άλλες χρήσεις. Το επεξεργασμένο από την αφαλάτωση νερό εισέρχεται στο δίκτυο ύδρευσης και είναι κατάλληλο για όλες τις χρήσεις. Η αφαλάτωση είναι μια πρακτική που έχει δώσει λύσεις στα νησιά που είναι φτωχά σε νερό και θέλουν να αποδεσμευτούν από την εξάρτησή τους από τις υδροφόρες αλλά δυστυχώς έχει μεγάλο κόστος, δημιουργεί απόβλητα και απαιτείται έμπειρο προσωπικό για την συντήρησή της.
Σημαντικός υδάτινος πόρος που χρησιμοποιείται σε μεγαλύτερα νησιά της Μεσογείου είναι και η επαναχρησιμοποίηση/ανακύκλωση του νερού, η χρήση δλδ. του επεξεργασμένου υγρού απόβλητου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί κυρίως για άρδευση και άλλες μη πόσιμες χρήσεις. Αυτή η πρακτική στα νησιά του Αιγαίου βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη και υπάρχουν περιθώρια για βελτιώσεις.
Η μεταφορά νερού με υδροφόρες που παλαιότερα ήταν μία συχνή πρακτική έχει περιοριστεί καθώς τα νησιά βασίζονται πια σε άλλες λύσεις.
Οι βασικές πρακτικές επομένως που υπάρχουν και χρησιμοποιούνται συνδυαστικά από τις τοπικές αρχές για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας στα νησιά περιλαμβάνουν την άντληση υπόγειου νερού (πηγάδια), την κατασκευή δεξαμενών βρόχινου νερού, τη μεταφορά νερού, την κατασκευή μεγάλης έκτασης έργα (φράγματα, λιμνοδεξαμενές) για τη συλλογή, μεταφορά και αποθήκευσης νερού και κατασκευή σταθμών αφαλάτωσης. Όλες οι μέθοδοι χρησιμοποιούνται συνδυαστικά για την ύδρευση των νησιών.
Η βασική κατανάλωση του νερού στα νησιά προέρχεται από τη γεωργία, τα νοικοκυριά, και τον διαρκώς αυξανόμενο τουρισμό. Η ζήτηση νερού στα νησιά διπλασιάστηκε και αναμένεται να συνεχίσει να αυξάνεται. Η ισορροπία μεταξύ της ζήτησης και της διαθεσιμότητας του νερού έχει φτάσει δυστυχώς σε ένα κρίσιμο σημείο εξαιτίας της υπερκατανάλωσης και των εκτεταμένων περιόδων ξηρασίας. Η αντιμετώπιση των ζητημάτων του νερού επομένως απαιτεί από τους πολίτες να είναι υπεύθυνοι στις επιλογές, τις αποφάσεις και τις συμπεριφορές τους που σημαίνει να αλλάξουν κάποιες συνήθειες.
Ποιες καταστάσεις, μας έχουν οδηγήσει στο σημερινό παζλ της λειψυδρίας στα νησιά και στο αρνητικό ισοζύγιο νερού; Οι λίγες βροχές; Η ανυπαρξία υποδομών; Η εξάντληση των φυσικων πηγών; Η αυξημενη κατανάλωση λόγω του τουρισμού; Η σπατάλη;
Πολλοί λόγοι συντελούν στην μείωση των υδάτινων πόρων και στη λειψυδρία στα νησιά μας. Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι το πρόβλημα της λειψυδρίας στα νησιά δεν είναι κάτι καινούριο, αλλά είναι διαχρονικό. Η διαθεσιμότητα του νερού διαφέρει από τόπο σε τόπο για τους λόγους που είπαμε παραπάνω έτσι και στα μεγαλύτερα νησιά παρατηρούνται περισσότεροι υδάτινοι πόροι από ότι στα μικρότερα. Σήμερα παρατηρούμε ότι και τα μεγαλύτερα νησιά πια αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα λειψυδρίας. Αυτό οφείλεται στις μεγάλες περιόδους ξηρασίας: οι ελάχιστες πια βροχοπτώσεις έχουν μειώσει τις απορροές.
Σημαντικές αλλαγές βλέπουμε και στη ζήτηση του νερού λόγω της υπερκατανάλωσης που οφείλεται κυρίως στον υπερτουρισμό αλλά και στην αλόγιστες καταναλωτικές συνήθειες των κατοίκων. Η υπεράντληση των υπόγειων υδάτινων πόρων λόγω της αυξημένης ζήτησης αλλά και λόγω της άρδευσης προκαλεί την εξάντληση του υπόγειου υδροφορέα αλλά και την υποβάθμιση της ποιότητάς του. Η άντληση περισσότερου υπόγειου νερού από αυτό που μπορεί η φύση να αναπληρώσει έχει ως αποτέλεσμα την διείσδυση θαλασσινού νερού αλλάζοντας την φυσική ισορροπία του συστήματος και αυξάνοντας την αλατότητα του. Τα υπόγεια νερά γινονται υφάλμυρα και συχνά η διαδικασια αυτή είναι αμετάβλητη. Ένα ακόμη σοβαρό πρόβλημα που παρατηρείται είναι οι διαρροές. Μεγάλα ποσά νερού χάνονται εξαιτίας παλιών, φθαρμένων δικτύων ύδρευσης και μπορεί να χαθεί μέχρι και το 40% του νερού των δικτύων. Τελευταίος, αλλά εξίσου σημαντικός παράγοντας, για την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στα νησιά μας είναι η εντατική οικοδόμηση στα νησιά που εμποδίζει τη διείσδυση της βροχής στο έδαφος και να εμπλουτίσει τα υπόγεια νερό.
Από την επαγγελματική σας εμπειρία, ποιο θα μπορούσε να είναι το πακέτο των άμεσων παρεμβάσεων για την αντιμετώπιση του προβλήματος έστω και στο «παρά πέντε»; Και ποια μέτρα θα συνέθεταν τον μακροχρόνιο σχεδιασμό αντιμετώπιση της λειψυδρίας που θα διογκώνεται στα πλαίσια της κλιματικής κρίσης;
Μιλήσαμε για τα προβλήματα και την κατάσταση που φαίνεται να μην είναι εύκολα αναστρέψιμη, ας δούμε τώρα τί άμεσες και βιώσιμες σε βάθος χρόνου ενέργειες θα μπορούσαν να γίνουν για να βοηθήσουμε τα νησιά μας να αντιμετωπίσουν την λειψυδρία και να μη πούμε το «νερό νεράκι».
Η αντιμετώπιση της λειψυδρίας απαιτεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που συνδυάζει την τεχνολογία, τη διαχείριση, την εκπαίδευση και τη συνεργασία μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων και των πολιτών.
Εύκολες τεχνολογικές λύσεις δεν υπάρχουν και η εφαρμογή τους πάντα απαιτούν πολύ χρόνο και διαθέσιμους οικονομικούς πόρους. Χρειαζόμαστε νέα έργα που θα βοηθήσουν στην αντιμετώπιση της λειψυδρίας στα νησιά καθώς τα συμβατικά έργα ύδρευσης, όπως η κατασκευή́ μεγάλων φραγμάτων, η μεταφορά του νερού από μεγάλες αποστάσεις και η αφαλάτωση με τη χρήση ορυκτών καυσίμων, δεν είναι βιώσιμα μακροπρόθεσμα.
Για παράδειγμα, τα νέα έργα αξιοποίησης αιολικής ενέργειας για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών των σταθμών αφαλάτωσης στα νησιά είναι φιλόδοξα έργα αλλά σίγουρα δεν επαρκούν από μόνα τους.
Είναι πολύ βασικό να περιοριστεί η κατανάλωση και η σπατάλη του νερού. Σε τοπικό επίπεδο υπάρχουν ενέργειες που μπορούν να γίνονται τακτικά ώστε να περιοριστεί η κακή διαχείριση των υδάτινων πόρων. Για παράδειγμα να μειωθούν οι διαρροές και να γίνεται συχνή συντήρηση των δικτύων και εκσυγχρονισμός των εγκαταστάσεων. Να τοποθετηθούν στα σπίτια και τα ξενοδοχεία συσκευές εξοικονόμησης νερού που μειώνουν την κατανάλωση του νερού́ στο μισό́ όπως είναι ειδικά ακροφύσια, οι βρύσες χαμηλής ροής, τα καζανάκια τουαλέτας διπλής ταχύτητας.
Θα ήταν καλό να αξιοποιηθούν περισσότερο και σωστά οι εναλλακτικοί υδάτινοι πόροι, για παράδειγμα να συλλέγονται τα όμβρια ύδατα σε δεξαμενές και σε μικρά́ φράγματα, όπως γινόταν τα παλιά τα χρόνια. Παλιότερα κάθε σπίτι στα νησιά ήταν αυτόνομο με την δική του στέρνα, τώρα οι στέρνες έχουν μετατραπεί σε δωμάτια αυξάνοντας τον τουρισμό. Ακόμα θα πρέπει να προωθηθεί η αξιοποίηση και επαναχρησιμοποίηση του «γκρίζου» νερού (δηλαδή, το νερό που προέρχεται από τα ντους και τα πλυντήρια) και των επεξεργασμένων λυμάτων για δευτερεύουσες χρήσεις, όπως είναι το πότισμα, πλύσεις, καζανάκια κτλ.
Όσον αφορά το μεγάλο πρόβλημα του υπερτουρισμού που ασκεί πίεση στους υδάτινους πόρους των νησιών, σε εθνικό επίπεδο θα πρέπει να ληφθούν σημαντικά μέτρα για να γίνει ρύθμιση και διαχείριση των τουριστικών ροών ώστε να περιοριστεί ο αριθμός τουριστών σε περιοχές με έντονη λειψυδρία, ιδιαίτερα κατά τις περιόδους αιχμής. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να γίνει προώθηση άλλων προορισμών για την μείωση της πίεσης στους υδάτινους πόρους.
Μέτρα θα πρέπει να ληφθούν και για την μείωση της συνεχούς ανοικοδόμησης, που αποτρέπει το νερό να απορροφάται από το έδαφος και εμποδίζοντας τον εμπλουτισμό των υπόγειων υδάτων. Ακόμα η χρήση των πισινών στα νησιά που αντιμετωπίζουν λειψυδρία θα πρέπει να περιοριστεί, καθώς οι πισίνες καταναλώνουν τεράστια ποσά νερού καθημερινά.
Οι τοπικές αρχές και οι υπηρεσίες ύδρευσης θα πρέπει να προωθούν έναν βιώσιμο τουρισμό και να ενθαρρύνουν τις τοπικές τουριστικές επιχειρήσεις να υιοθετήσουν πρακτικές βιώσιμης διαχείρισης υδάτινων πόρων. Θα μπορούν να τις διευκολύνουν παρέχοντας πληροφορίες στα καταλύματα και τα τουριστικά αξιοθέατα σχετικά με τις πρακτικές εξοικονόμησης νερού και να οργανώνουν εκστρατείες ευαισθητοποίησης για την ενημέρωση των τουριστών ώστε να περιορίσουμε τη σπατάλη.
Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό είναι η εκπαίδευση και ενημέρωση των κατοίκων γιατί έχει μεγάλη σημασία η συμμετοχή του πολίτη στην αντιμετώπιση της λειψυδρίας. Σε εθνικό και τοπικό επίπεδο υπάρχουν προγράμματα που προωθούν την εξοικονόμηση νερού σε οικιακές, γεωργικές και βιομηχανικές χρήσεις. Αυτά περιλαμβάνουν την ενημέρωση των κατοίκων σχετικά με τις καλές πρακτικές εξοικονόμησης νερού και την προετοιμασία για περιόδους λειψυδρίας. Καλό θα είναι οι τοπικές αρχές και οι υπηρεσίες ύδρευσης να ενημερώνονται για αυτά και να τα εφαρμόζουν στον τόπο τους.
Υπάρχουν πρωτόκολλα ασφάλειας όσον αφορά τη επάρκεια νερού; Υπάρχουν μελέτες για τα κρίσιμα αποθέματα; Υπάρχουν σχέδια δράσης εκτάκτων συνθηκών;
Ναι, υπάρχουν εθνικά και περιφερειακά συστήματα παρακολούθησης των υδάτων καθώς και το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Υδάτων του ΥΠΕΝ που αποτελεί έγγραφο στρατηγικού σχεδιασμού και περιλαμβάνει αναλυτικές μελέτες για την κατάσταση των υδάτινων πόρων, των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας μας, και προτείνει μέτρα για τη βιώσιμη διαχείρισή τους. Επίσης τα ελληνικά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα διεξάγουν μελέτες για την υδρολογία, την ποιότητα των υδάτων και τη βιώσιμη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Ακόμα, διεθνείς οργανισμοί, όπως η UNESCO, δημοσιεύουν μελέτες που περιλαμβάνουν δεδομένα και αναλύσεις σχετικά με τους υδάτινους πόρους στην Ελλάδα, καθώς και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Η κατάσταση, όμως, είναι κρίσιμη και χρειαζόμαστε, όπως λέτε, σχέδια δράσης έκτακτων συνθηκών. Αναμένουμε το ΥΠΕΝ να ανακοινώσει μια σειρά παρεμβάσεων και μέτρων που θα λάβουν για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας, που θα περιλαμβάνει και τεχνολογικές παρεμβάσεις. Επίσης πρόβλημα λειψυδρίας αντιμετωπίζουν και άλλα ευρωπαϊκά κράτη με 21 από αυτά να απευθύνουν πολύ πρόσφατα επείγουσα έκκληση στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ζητώντας της να αναλάβει συγκεκριμένες δράσεις ενίσχυσης της ασφάλειας των υδάτινων πόρων και της ανθεκτικότητας των υδάτινων συστημάτων. Αναμένουμε εξελίξεις.
Στο Ισραήλ, το νερό που αντλείται από τη θάλασσα που βρίσκεται σε απόσταση τεσσάρων ωρών από τη Μεσόγειο φτάνει στα σπίτια. Έπειτα από 72 ώρες αφότου καταλήξει στην αποχέτευση έχει καθαριστεί και επαναχρησιμοποιείται στη γεωργία, έως και 470 χλμ. μακριά. Έως το 2030 θα καθαρίζεται σχεδόν το σύνολο των λυμάτων και θα μεταφέρεται και στις πιο απομακρυσμένες καλλιέργειες για άρδευση, υποκαθιστώντας την ανάγκη για γεωτρήσεις. Πού βρισκόμαστε στη Ελλάδα, όσον αφορά τον καθαρισμό και την επαναχρησιμοποίηση του νερού στη γεωργία;
Στην Ελλάδα, η επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων λυμάτων δεν είναι απόλυτα αποδεκτή από τους πολίτες, καθώς υπάρχει μια προκατάληψη πως είναι επικίνδυνο ή ανθυγιεινό λόγω της ανακύκλωσης των λυμάτων. Επομένως είναι απαραίτητη η ενημέρωση και εκπαίδευση των άμεσα ενδιαφερόμενων ώστε να αντιληφθούν τα περιβαλλοντικά αλλά και οικονομικά οφέλη και να αποδεχτούν την πρακτική αυτή. Η επαναχρησημοποίηση λυμάτων αποτελεί μέρος μιας κυκλικής οικονομίας και απαιτεί έναν ολοκληρωμένο και ορθολογικό σχεδιασμό, που λαμβάνει υπόψη τους ενδεχόμενους κινδύνους και περιορισμούς.
Υπάρχουν οι βάσεις σε νομικό επίπεδο με ευρωπαϊκούς κανονισμούς που ορίζουν ελάχιστες απαιτήσεις για την ποιότητα των υδάτων, την παρακολούθηση, τη διαχείριση κινδύνου και τη διαφάνεια.
Ίσως και κάποια κίνητρα θα βοηθούσαν. Θεωρώ ότι προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη βελτίωση της ποσοτικής κατάστασης των υδάτινων συστημάτων και οι εθνικές και περιφερειακές αρχές να στηρίξουν υποδομές επεξεργασίας λυμάτων για την επαναχρησιμοποίησή τους στη γεωργία. Ίσως αυτό θα λειτουργούσε και ως ένα καλό κίνητρο για την επαναχρησιμοποίηση των κατάλληλα επεξεργασμένων λυμάτων στη γεωργία.
*Η Μαριέλα Αντωνακοπούλου είναι Χημικός Μηχανικός (ΕΜΠ) με ειδίκευση στην Περιβαλλοντική Μηχανική (Imperial College London) και εργασιακή εμπειρία από το 2012 σε διεθνείς οργανισμούς για τη βιώσιμη διαχείριση υδάτινων πόρων (Global Water Partnership - Mediterranean, UNESCO-IHP) και ως Σύμβουλος Επιχειρήσεων για τη βελτίωση της περιβαλλοντικής τους επίδοσης.
