Τη λεπτή κόκκινη γραμμή που χαράσσει στον δημόσιο λόγο η πολιτική ορθότητα και τους κινδύνους που ελλοχεύουν, όταν αυτή μετατρέπεται από θετική αφετηρία για τη συμπερίληψη και τον σεβασμό της διαφορετικότητας σε μια ιδιότυπη σύγχρονη μορφή λογοκρισίας αναλύει στο Liberal ο Καθηγητής Νομικής Σχολής στο ΕΚΠΑ, Σπύρος Βλαχόπουλος.
Ο διαπρεπής ακαδημαϊκός επισημαίνει πως «αν περιορίζεται η έκφραση περιορίζεται και η σκέψη», ενώ στηλιτεύει τις υπερβολές που γίνονται στα έργα διανόησης, όπως στον Κινηματογράφο και την Λογοτεχνία.
Παράλληλα, τονίζει πως στον δημόσιο λόγο θα πρέπει να μάθουμε εκ νέου να συζητάμε, ώστε να βρούμε τη «χρυσή τομή» και να κάνουμε έναν πραγματικό διάλογο.
Συνέντευξη στον Χρήστο Θ. Παναγόπουλο
Πώς επηρεάζει η πολιτική ορθότητα την ελευθερία του λόγου στις δημόσιες συζητήσεις; Μήπως τελικά η πολιτική ορθότητα οδηγεί, σταδιακά, σε λογοκρισία;
Νομίζω ότι η πολιτική ορθότητα, ναι, μπορεί να οδηγήσει σε λογοκρισία και σε περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης και της σκέψης γιατί, ξέρετε, αν περιορίζεται η έκφραση περιορίζεται και η σκέψη.
Υπάρχουν δυο απτά παραδείγματα που συναντήσαμε στη δημοσιογραφία. Σε βιβλίο της Agatha Christie προσπάθησαν να κόψουν φράσεις από το κείμενο, επειδή ακριβώς, μπορεί να είχαν κάποια έννοια σεξισμού. Κάποια στιγμή στον κινηματογράφο, το κουνάβι, ο Pepé Le Pew θεωρήθηκε ότι πρέπει να «κοπεί» από την Warner Bros, από τα όποια «σποτάκια» γιατί η σχέση του με την καλή γατούλα υποδήλωνε σεξισμό. Μήπως τελικά οδηγούμαστε στο απέναντι άκρο πια; Και ξεχνάμε τι είναι οι κοινωνικές αναπαραστάσεις της εκάστοτε εποχής;
Είναι πάρα πολλά ζητήματα. Πρώτα απ' όλα πρέπει να θέσω το εξής. Η πολιτική ορθότητα ξεκίνησε από μια θετική αφετηρία. Ποια είναι αυτή; Να σέβεσαι τον άλλον. Να είσαι συμπεριληπτικός, να σέβεσαι τη διαφορετικότητα του άλλου. Γιατί εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε ίδιοι μεταξύ μας. Μπορεί να είμαστε και θα πρέπει να είμαστε ίσοι μεταξύ μας, αλλά δεν είμαστε ίδιοι μεταξύ μας. Άρα, λοιπόν, ξεκίνησε από τη θετική αφετηρία, ότι θα πρέπει να σέβεσαι τον άλλον. Άλλο όμως να σέβεσαι τον άλλον και άλλο να τον φοβάσαι. Γιατί έτσι, όπως έγινε, με τις ακρότητες η πολιτική ορθότητα στις διάφορες εκφάνσεις της κατέληξε στο να υπάρχουν απαγορευμένα θέματα.
Πρώτα απ' όλα να πω το εξής. Δεν νοείται να ξαναγράφονται έργα και κλασσικά, όπως ταινίες. Και ναι μεν κάποια έργα μπορεί να περιέχουν μέσα έκφρασης, διατυπώσεις, εικόνες, καταστάσεις οι οποίες για τα σημερινά δεδομένα είναι ανεπίτρεπτες, καταδικαστέες και ορθώς είναι ανεπίτρεπτες και καταδικαστέες. Αλλά δεν μπορεί να διαγράψει κανείς την ιστορία της ανθρωπότητας. Και η ιστορία της ανθρωπότητας έχει και αρνητικές πλευρές. Άρα, λοιπόν, δεν νοείται να ξαναγράφεις τα έργα της Agatha Christie επειδή περιέχουν κάποιες λέξεις οι οποίες, σήμερα, ορθώς θεωρούνται προβληματικές και καταδικαστέες.
Η Agatha Christie σε ηλικία 73 ετών στο Λονδίνο. Πηγή: AP Photo, File
Πέραν τούτου. Ξέρετε, το πρόβλημα με την πολιτική ορθότητα είναι το εξής. Είναι ότι στηρίζεται σε μία μανιχαϊστική λογική. Δηλαδή, όποιος είπε κάτι κάποια στιγμή ή όποιος έχει μια αντίληψη, ή είχε κάποια στιγμή, ή εξέφρασε μια άποψη καταδικαστέα, αυτός θα πρέπει να πάει στο «πυρ το εξώτερον». Να εξαφανιστεί από τη δημόσια σφαίρα και το δημόσιο διάλογο.
Αυτό στηρίζεται σε μια μανιχαϊστική λογική ότι όλοι οι άνθρωποι είναι τέλειοι. Κανένας δεν είναι τέλειος. Και υπάρχουν προσωπικότητες της εποχής και περασμένων εποχών, οι οποίες είχαν διαπράξει λάθη, είχαν και εσφαλμένες αντιλήψεις αλλά παρόλα αυτά έχουν συνεισφέρει και στην ανθρωπότητα. Να πω παραδείγματα όπως ο Winston Churchill, ένα μεγάλο τμήμα προσπάθησε να τον εξοβελίσει από τη δημόσια σφαίρα, επειδή είχε εκφράσει καταδικαστέες απόψεις για τους Ινδούς. Το γεγονός ότι ενδεχομένως ο Churchill εξέφρασε απόψεις οι οποίες, σήμερα, ορθώς είναι καταδικαστέες σημαίνει ότι πρέπει να διαγράψουμε τη μεγάλη συνεισφορά του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο;
Το γεγονός ότι ο Thomas Jefferson, ένα από τα μεγαλύτερα πνεύματα είχε ανθρώπους τους οποίους χρησιμοποιούσε σε πολύ κακές συνθήκες εργασίας, δούλους, όπως λέμε, γιατί τότε συνέβαινε αυτό. Κακές σελίδες στην ιστορία της ανθρωπότητας. Σημαίνει ότι θα πρέπει να διαγράψουμε όλα τα άλλα τα οποία έχει προσφέρει στον πολιτισμό και στη δημοκρατία; Σημαίνει άραγε το γεγονός ότι θα πρέπει να είμαστε συμπεριληπτικοί σήμερα ότι οι μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι δικαιούνται να έχουν αυτό που ονομάζεται sensitivity readers, δηλαδή να διαβάζουν τα κείμενα των συγγραφέων πριν τα εκδόσουν, προκειμένου να δουν εάν περιέχουν εκφράσεις που μπορούν να θίξουν κάποιο πρόσωπο;
Αυτά, ξέρετε, συνιστούν μια σύγχρονη μορφή λογοκρισίας, η οποία είναι πολύ επικίνδυνη. Και ξέρετε γιατί είναι επικίνδυνη; Γιατί αυτολογοκρινόμαστε και αυτολογοκρινόμαστε πριν εκφραστούμε. Και αυτό είναι πολύ πιο επικίνδυνο από την κρατική λογοκρισία, η οποία ενεφανίσθη, και όλοι τη γνωρίζουμε, ιστορικά και είναι καταδικαστέα. Ο δημόσιος διάλογος θα πρέπει να διεξάγεται σε συνθήκες ελευθερίας. Θα πρέπει όλοι να αισθανόμαστε ελεύθεροι. Και να πω και κάτι τελευταίο. Φαντασθείτε τη γελοιογραφία. Φαντασθείτε το καλλιτεχνικό είδος της γελοιογραφίας σε συνθήκες πολιτικής ορθότητας.
Η γελοιογραφία ζει από τη σάτιρα. Ζει από τη διακωμώδηση. Δεν είναι δυνατόν να την εντάξεις στο αυστηρό πλαίσιο μιας πολιτικής ορθότητας. Άρα, λοιπόν, ποιο είναι το συμπέρασμα. Ναι, να είμαστε σεβαστικοί απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Ναι, να είμαστε ανεκτικοί. Ναι, να είμαστε συμπεριληπτικοί. Δεν πρέπει, όμως, να φτάνουμε σε ακρότητες που να διαγράφουν έργα, λέξεις και ανθρώπους από τη δημόσια σφαίρα και τον δημόσιο διάλογο.
Ας το δούμε και λίγο πιο εξειδικευμένα τώρα. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η πολιτική ορθότητα οδηγεί σε έναν ιδιότυπο πολιτισμικό ιμπεριαλισμό και ταυτόχρονα υπάρχει και το ζήτημα του πώς η πολιτική ορθότητα επηρεάζει τον τρόπο που μιλάμε για ευαίσθητα θέματα, όπως είναι η θρησκεία ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Θα ήθελα την άποψη σας επ αυτού διότι είναι ζητήματα, τα οποία τα συναντάμε αρκετά συχνά στη δημόσια σφαίρα.
Πρώτα απ όλα να πω το εξής. Κακώς η υποστήριξη της πολιτικής ορθότητας έχει ταυτιστεί με την αριστερά, ενώ η αντιπαλότητα με την πολιτική ορθότητα έχει ταυτιστεί με τη δεξιά. Υπάρχουν πάρα πολλές μορφές πολιτικής ορθότητας και για να πω ένα χαρακτηριστικό και επίκαιρο παράδειγμα ο Τραμπ είναι και αυτός ο ίδιος φορέας πολιτικής ορθότητας. Αν έχετε παρατηρήσει, ο Τραμπ δεν μιλάει για την κλιματική κρίση, μιλάει για ακραία καιρικά φαινόμενα. Προσπαθεί να διαγράψει ο Τραμπ και οι υποστηρικτές του τον όρο κλιματική αλλαγή. Να ένα ακόμα παράδειγμα, από τη δεξιά, ας το πούμε έτσι, που μέσω μιας πολιτικής ορθότητας προσπαθούν να διαγράψουν λέξεις, διατυπώσεις κλπ. Άρα, θέλω να πω ότι η πολιτική ορθότητα είναι ένα φαινόμενο, το οποίο διατρέχει όλες τις πολιτικές παρατάξεις και όλες τις ιδεολογίες.
Η πολιτική ορθότητα ή μάλλον ένα τμήμα της πολιτικής ορθότητας στρέφεται, ουσιαστικά, εναντίον συντηρητικών απόψεων. Οι συντηρητικές απόψεις σε μια κοινωνία δεν είναι καταδικαστέες. Είναι ένα τμήμα του δημοσίου διαλόγου. Και μέσω της σύνθεσης με τις άλλες απόψεις βγαίνει μια κοινή συνισταμένη, η οποία αποτελεί και τον συνεκτικό ιστό της κοινωνίας μας. Δεν είναι εξ ορισμού καταδικαστέες όλες οι συντηρητικές απόψεις. Ποιες απόψεις είναι είναι αυτές, οι οποίες είναι καταδικαστέες; Είναι απόψεις, οι οποίες οδηγούν στον μισαλλόδοξο λόγο και στην πρόκληση βίας εις βάρος συνανθρώπων μας.
Πηγή φωτ.: Shutterstock
Να πω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, για να το καταλάβουμε. Απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου απέρριψε την προσφυγή του τέως μητροπολίτη Αιγιαλείας Αμβροσίου για τις καταδικαστικές αποφάσεις ποινικού δικαστηρίου. Θυμάστε, ο Αμβρόσιος, τότε, είχε πεί «φτυστέ τους», για τους ομοφυλόφιλους. Το θέμα δεν είναι κάποιοι συντηρητικοί άνθρωποι, οι οποίοι θεωρούν, ό,τι θεωρούν για την ομοφυλοφιλία. Είναι δικαίωμά τους. Έστω και αν νομίζω, ότι, σταδιακά, η κοινωνία πηγαίνει προς την ορθή κατεύθυνση, η οποία είναι ότι ο σεξουαλικός προσανατολισμός των ανθρώπων είναι ένα αδιαπραγμάτευτο κεκτημένο του σύγχρονου κόσμου. Το πρόβλημα με τον Αμβρόσιο είναι ότι είπε τις λέξεις «φτύστε τους», ό,τι, εμμέσως, προέτρεψε σε πράξεις τέλεσης βίας.
Άρα, λοιπόν, νομίζω ότι θα πρέπει να είμαστε λίγο πιο ανεκτικοί στη διατύπωση της συντηρητικής άποψης. Γιατί αν εξοβελίζουμε οποιαδήποτε από τη συντηρητική άποψη ως ακραία, αν λέμε ότι κανείς δεν έχει δικαίωμα π.χ. να μιλάει για το θέμα των βιολογικών φύλων. Αν πούμε ότι οι υποστηρικτές της άποψης ότι το έμβρυο αποτελεί αγέννητη ζωή. Αν όλους αυτούς τους δαιμονοποιήσουμε, θα τους κάνουμε ακραίους, θα τους ριζοσπαστικοποιήσουμε και θα τους οδηγήσουμε σε ακραίες καταστάσεις. Σε λαϊκιστικές και ακραίες πολιτικές παρατάξεις. Και αυτό είναι κάτι το οποίο δεν πρέπει να κάνουμε.
Γενικώς, νομίζω, ότι ωφελεί και τον σύγχρονο, προοδευτικό τρόπο σκέψης για τα όποια θέματα, να μην αρνείται τον διάλογο, να μην αρνείται να ακούει τον συνομιλητή, ακόμα και αν εκφράζει απόψεις με τις οποίες διαφωνεί. Αλλά να προσπαθεί να κάνει διάλογο και να δείξει το αβάσιμο των επιχειρημάτων. Αυτό είναι εις όφελος και της δημοκρατίας και της προόδου του πολιτισμού.
Τελικά, μπορεί να βρεθεί μια «χρυσή τομή»; Γιατί η υπέρμετρη, ουσιαστικά, πολιτική ορθότητα οδηγεί αφενός σε λογοκρισία αλλά και σε φαινόμενα που, όπως είπατε, ριζοσπαστικοποίησης κάποιων συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων κλπ. , αλλά, τελικά, μπορούμε να βρούμε ως κοινωνία μια «χρυσή τομή», μήπως πρέπει να μάθουμε να συζητάμε ξανά, μήπως με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε, ίσως, τα αρνητικά της πολιτικής ορθότητας;
Έχετε απόλυτο δίκιο, κύριε Παναγόπουλε. Πρέπει να βρούμε την «χρυσή τομή». Να μάθουμε να συζητάμε. Έχω την εντύπωση ότι στη σύγχρονη κοινωνία δεν συζητάμε. Όταν κάνουμε ένα διάλογο στη δημόσια σφαίρα δεν το κάνουμε για να ακούσουμε τον συνομιλητή μας και ενδεχομένως να αλλάξουμε την άποψη μας. Το να αλλάξεις την άποψη σου είναι κάτι θετικό. Δεν είναι κάτι αρνητικό. Δεν είναι δείγμα αδυναμίας το να αλλάζεις την άποψη. Άρα θα πρέπει να βρούμε τη «χρυσή τομή» και να κάνουμε έναν πραγματικό διάλογο.
Πηγή φωτ.: Shutterstock
Σήμερα, πλέον, δεν κάνουμε έναν πραγματικό διάλογο. Και να πω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Θυμάστε πριν από μερικά χρόνια που είχε κατέβει μία αφίσα από το μετρό από ένα σύλλογο υπέρ της αγέννητης ζωής. Ποιο θα ήταν το σωστό. Να κάνουμε ένα διάλογο. Να πούμε ότι η ρύθμιση η νομοθετική, η οποία ισχύει για τις αμβλώσεις στην Ελλάδα, είναι ρύθμιση, η οποία ισχύει στην συντριπτική πλειοψηφία των ευρωπαϊκών κρατών. Να κάνουμε ένα διάλογο και να πούμε με επιχειρήματα ότι ακόμη και εκεί που ποινικοποιήθηκε η άμβλωση δεν πρόσφερε απολύτως τίποτα. Να κάνουμε ένα διάλογο και να πούμε ότι το θέμα των αμβλώσεων δεν είναι θέμα ποινικών διατάξεων αλλά θέμα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης.
Αυτά δεν έπρεπε να κάνουμε; Αντί όμως να κάνουμε αυτά, την ίδια ημέρα απαγορεύτηκε και κατέβηκε η αφίσα από το μετρό. Συνεπώς όταν θα πρέπει να κάνουμε έναν διάλογο πρέπει να είμαστε ανεκτικοί στην αντίθετη άποψη. Παρόλα αυτά, πρέπει να ξέρουμε ότι η έκφραση έχει όρια. Δεν είναι απεριόριστη. Αυτό το λέει και το Σύνταγμα μας στο άρθρο 14. Κάθε ένας έχει δικαίωμα να εκφράζεται ελεύθερα τηρώντας τους νόμους του κράτους. Άρα λοιπόν, π.χ. δεν μπορείς να αρνηθείς την ανθρώπινη ιδιότητα σε κάποιον ο οποίος έχει διαφορετικό χρώμα, διαφορετική φυλή, διαφορετικό θρησκευτικό, διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό. Αυτό απαγορεύεται από τον αντιρατσιστικό νόμο, ο οποίος, κατά την άποψη μου, και ορθός είναι και σύμφωνος με το Σύνταγμα είναι.
Άρα, λοιπόν, ψάχνουμε να βρούμε την «χρυσή τομή» ακούγοντας τον άλλον, ακόμα και να διαφωνούμε μαζί του και αναπτύσσοντας επιχειρήματα. Και κάτι τελευταίο. Νομίζω ότι δεν έχουμε μάθει να κάνουμε διάλογο ή, καλύτερα, έχουμε ξεχάσει να κάνουμε διάλογο. Γιατί όταν κάνουμε διάλογο δεν κάνουμε αντιπαράθεση ιδεών και απόψεων. Να κάνουμε ακόμα και έντονο διάλογο αντιπαράθεσης ιδεών και απόψεων. Κάνουμε προσωπικές επιθέσεις. Ψάχνουμε να βρούμε το παρελθόν του συνομιλητή μας, ψάχνουμε να βρούμε αν είχε υποστηρίξει κάτι διαφορετικό στο παρελθόν. Δηλαδή, πλέον, ο διάλογος γίνεται ad hominem, γίνεται με ονοματεπώνυμο. Και αυτό νομίζω ότι είναι το πολύ μεγάλο έλλειμμα του δημόσιου διαλόγου.
* Ο Σπύρος Βλαχόπουλος είναι Συνταγματολόγος και Καθηγητής Νομικής Σχολής στο ΕΚΠΑ. Το βιβλίο του με τίτλο «Πολιτική Ορθότητα - Η Σύγχρονη Λογοκρισία» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις ΕΥΡΑΣΙΑ.
** Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος σημειώματος δημιουργήθηκε με εργαλείο Τεχνητής Νοημοσύνης. Πηγή φωτ.: Shutterstock
