* Γράφει ο Ian Vásquez
Δεν γνωρίζουμε την ημέρα που γεννήθηκε ο Άνταμ Σμιθ, αλλά βαφτίστηκε σαν σήμερα πριν από 300 χρόνια. Έκτοτε, οι ιδέες του ανθρώπου που θεωρείται ευρέως ως ο πατέρας της σύγχρονης οικονομίας έχουν αλλάξει τον κόσμο και παραμένουν επίκαιρες όσο ποτέ.
Ως κεντρική μορφή του σκωτσέζικου διαφωτισμού, ο Σμιθ είναι κυρίως γνωστός για τον Πλούτο των Εθνών, ένα έργο όπου αμφισβήτησε το κυρίαρχο τότε παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Ο Σμιθ αντιτάχθηκε στα προνόμια που επιβάλλονται από το νόμο, συμπεριλαμβανομένου του εμπορικού προστατευτισμού. Ακόμη χαρακτήρισε τον μερκαντιλισμό - ένα δόγμα που υποστήριζε ότι για να συσσωρευτεί πλούτος, οι χώρες πρέπει να εξάγουν περισσότερα από όσα εισάγουν - «παράλογο».
Ο Σμιθ, οξύνους παρατηρητής της πραγματικότητας, εξήγησε ότι «Κάτι που συνιστά σύνεση στη συμπεριφορά της κάθε ιδιωτικής οικογένειας, σπάνια μπορεί να είναι ανοησία στην αντίστοιχη συμπεριφορά ενός μεγάλου βασιλείου. Εάν μια ξένη χώρα μπορεί να μας προμηθεύσει ένα εμπόρευμα φθηνότερα από αυτό που μπορούμε να το φτιάξουμε εμείς οι ίδιοι, θα είναι καλύτερο να το αγοράσουμε έναντι κάποιου μέρους της παραγωγής της δικής μας βιομηχανίας, χρησιμοποιημένου με τρόπο που θα μας αποφέρει κάποιο πλεονέκτημα». Για παράδειγμα, ο Σμιθ υποστήριξε ότι θα μπορούσε να παραχθεί καλό κρασί στη Σκωτία, αλλά υπολόγισε ότι το κόστος του θα ήταν 30 φορές μεγαλύτερο από αυτό των καλών κρασιών που θα μπορούσαν να εισαχθούν από άλλες χώρες.
Ο Σμιθ έβλεπε αρνητικά όχι μόνο τον προστατευτισμό, αλλά και τις περισσότερες προσπάθειες α των αρχών να κατευθύνουν την οικονομία. Η αληθινή προέλευση του πλούτου εξηγείται από μια αντιδιαισθητική ιδέα που βασίζεται σε μια άλλη παρατήρηση του Σμιθ: Η επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος στην αγορά, και όχι η απλή καλοσύνη ή κάποιο σχέδιο που επιβάλλεται από τους κυβερνώντες, είναι αυτή που τελικά παράγει ευημερία και βελτιώνει την ευημερία των άλλων.
Αλλά ο Σμιθ, καθηγητής ηθικής φιλοσοφίας, κατάλαβε ότι οι άνθρωποι είναι σύνθετοι και όχι μόνο υλιστές.
«Όσο εγωιστής κι αν θεωρηθεί ο άνθρωπος, προφανώς υπάρχουν κάποιες αρχές στη φύση του, που τον κάνουν να ενδιαφέρεται για την τύχη των άλλων και του καθιστούν απαραίτητη την ευτυχία τους, αν και δεν αντλεί τίποτα από αυτήν εκτός από την ευχαρίστηση να τη βλέπει».
Έτσι έγραψε στο πρώτο του βιβλίο, τη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων. Σύμφωνα με τον Σμιθ, μέσα από την αλληλεπίδραση στην κοινωνία προκύπτει η ενσυναίσθηση, η οποία κάνει τους ανθρώπους να θέλουν να τους αγαπούν και να θέλουν να το αξίζουν. Η εμπειρία και όχι ο διανοητικός συλλογισμός γεννά ηθικά συναισθήματα και συμπεριφορές όπως η καλοσύνη.
Πώς συμβιβάζουμε το προσωπικό συμφέρον με τη συμπάθεια μας προς τους άλλους; Για τον Σμιθ, δεν υπάρχει αντίφαση. Στην ελεύθερη αγορά, μπορεί κανείς να ενεργήσει μόνο έχοντας κατά νου τα συμφέροντα των άλλων, δεδομένου ότι οι συναλλαγές είναι εθελοντικές.
Όπως μας λέει ο Smith στις Διαλέξεις για τη Νομολογία, μια τέτοια συναλλαγή βασίζεται στη «φυσική τάση του κάθε ανθρώπου να έχει την ανάγκη να πείθει». Προσθέτει, «Η προσφορά ενός σελινιού, που σε εμάς φαίνεται να έχει τόσο απλό νόημα, στην πραγματικότητα προσφέρει ένα επιχείρημα για να πείσει κάποιον να κάνει κάτι προς το συμφέρον του προσφέροντος».
Ο Σμιθ πίστευε ότι η δικαιοσύνη είναι ένας πυλώνας απαραίτητος για τη λειτουργία της κοινωνίας. Όπου υπάρχει δικαιοσύνη, ακόμη και οι απρόσωπες συναλλαγές μιας διαρκώς διευρυνόμενης αγοράς χαρακτηρίζονται από συνεργασία και σεβασμό προς τον άλλον. Αυτές οι συναλλαγές ενθαρρύνουν και την καλοσύνη. Σύμφωνα με τον καθηγητή Σμιθ, ακόμη και ένας ζητιάνος που λαμβάνει χρηματική φιλανθρωπία εξαρτάται τελικά από την αγορά.
Στα γραπτά του, ο Σμιθ ανησυχούσε για την ευτυχία των φτωχών, που εκείνη την εποχή αποτελούσαν σχεδόν ολόκληρο τον πληθυσμό της Σκωτίας και του κόσμου. Αντιτάχθηκε στις αυτοκρατορίες, τη σκλαβιά και την κακομεταχείριση των ιθαγενών στο εξωτερικό. Από τον θάνατό του, καθώς ο κόσμος έχει απελευθερωθεί, η παγκόσμια φτώχεια έχει πέσει κατακόρυφα, ο πλούτος έχει εκτιναχθεί στα ύψη, οι αυτοκρατορίες έχουν πέσει, η σκλαβιά έχει επισήμως καταργηθεί και τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν επεκταθεί σε ένα αυξανόμενο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού.
Όσο οι άνθρωποι γιορτάζουν την ηθική και υλική πρόοδο, θα πρέπει να τιμούν τον Άνταμ Σμιθ.
* Ο Ian Vásquez αντιπρόεδρος διεθνών σπουδών του Cato Institute και διευθυντής του Center for Global Liberty and Prosperity σ’ αυτό.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 16 Ιουνίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Cato Institute και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
