…συνέχεια από το πρώτο μέρος
Το Κεφάλαιο 4 πραγματεύεται την παλιά μαρξιστική ιδέα ότι ο πλούτος αναγκαστικά αποκτάται μέσα από εκμετάλλευση, αλλά και πιο πρόσφατη βιβλιογραφία για το θέμα της ανισότητας, όπως το Κεφάλαιο στον Εικοστό Πρώτο Αιώνα του Thomas Piketty και το The Spirit Level των Kate Pickett και Richard Wilkinson.
Στις οικονομίες της αγοράς, οι άνθρωποι δεν πλουτίζουν εκμεταλλευόμενοι τους άλλους, αλλά προσφέροντας κάτι για το οποίο πολλοί άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν. Οι αριστεροί διάσημοι συγγραφείς όπως ο Michael Moore και ο Bernie Sanders το καταλαβαίνουν αυτό πολύ καλά όταν πρόκειται για τις πωλήσεις των βιβλίων τους, αλλά δεν είναι σε θέση να επεκτείνουν αυτή τη λογική σε ό,τι αφορά τις επιχειρηματικές δραστηριότητες.
Ο Νόρμπεργκ δεν είναι οπαδός της Άυν Ραντ: δεν βλέπει τους υπερπλούσιους ως ηρωικά άτομα. Υπερασπίζεται όχι τα ίδια αυτά τα άτομα, αλλά τη διαδικασία που επιτρέπει στους ανθρώπους να γίνουν πλούσιοι παίρνοντας ρίσκα, έχοντας διορατικότητα και υπομονή, και υλοποιώντας καινοτόμες επιχειρηματικές ιδέες. Στην κορυφή υπάρχει πολλή κινητικότητα. Μόνο η μειονότητα των ανθρώπων που συγκαταλέγονται στη Λίστα των Πλούσιων του Forbes βρίσκεται εκεί κυρίως λόγω κληρονομικού πλούτου, και αν πάρουμε παράδειγμα από τις προηγούμενες τάσεις, πολύ λίγοι από αυτούς θα παραμείνουν εκεί για πολύ περισσότερο.
Τούτου λεχθέντος: υπάρχουν πλούσιοι άνθρωποι που οφείλουν την περιουσία τους, σε μεγάλο βαθμό, σε χάρες από την κυβέρνηση, όπως σε προγράμματα διάσωσης, σε προστατευτισμό ή σε χαλαρή νομισματική πολιτική. Οι υπερασπιστές της οικονομίας της αγοράς μπορούν να το καταγγέλλουν αυτό χωρίς να ακούγονται σαν τους αντιπάλους τους (σαν να υποστηρίζουν δηλαδή ότι «ο πραγματικός καπιταλισμός δεν δοκιμάστηκε ποτέ»).
Το Κεφάλαιο 5 αναδεικνύει άλλη μια επίμονη μαρξιστική ιδέα: ότι ο καπιταλισμός υποτίθεται πως οδηγεί σε ολοένα και μεγαλύτερη συγκέντρωση της παραγωγής με την πάροδο του χρόνου. Μπορεί κανείς να καταλάβει το γιατί η μία γενιά μετά την άλλη πέφτει θύμα αυτής της ψευδούς ιδέας. Ανά πάσα στιγμή, υπάρχουν εταιρείες που καταλαμβάνουν δεσπόζουσες θέσεις στην αγορά σε ορισμένους τομείς και ανά πάσα στιγμή, η θέση τους μπορεί να φαίνεται απρόσβλητη, δημιουργώντας έτσι μια ψευδαίσθηση μονιμότητας.
Το καλύτερο αντίδοτο ωστόσο έναντι της υπερβολικής ανησυχίας για την υποτιθέμενη συγκέντρωση της αγοράς, είναι να διαβάσει κανείς ένα άρθρο πριν από 20 ή 30 χρόνια που διατύπωνε ανησυχίες για το ίδιο πράγμα. Πολλά από τα μεγαθήρια του παρελθόντος έχουν έκτοτε χαθεί στην αφάνεια. Ο Norberg στο In Defence of Global Capitalism μας παραθέτει ένα απόσπασμα που μιλούσε για τη Nokia – τη θυμάστε; Θυμάστε την IBM, την Kodak, τη Blockbuster, τη Motorola, τη Yahoo!, την AltaVista, την MSN Search ή τη Myspace; Εν τω μεταξύ, οι εταιρείες της Big Tech για τις οποίες όλοι πανικοβάλλονται σήμερα είναι όλες τους αρκετά πρόσφατες δημιουργίες (γι' αυτό και το In Defense of Global Capitalism δεν τις ανάφερε καν).
Σίγουρα, ορισμένες μεγάλες εταιρείες παραμένουν μεγάλες για μεγάλο χρονικό διάστημα. Περίπου μία στις δέκα από τις μεγαλύτερες αμερικανικές εταιρείες ήταν ήδη μεγάλες στη δεκαετία του 1950. Αλλά οι εταιρίες που το πετυχαίνουν αυτό πρέπει να επανεφευρίσκουν περιοδικά τον εαυτό τους για να παραμείνουν μπροστά. Η επιτυχία στο παρελθόν δεν παράγει από μόνη της τη συνεχιζόμενη επιτυχία. Οι σημερινές μεγάλες εταιρείες πετυχαίνουν συνολικά, αλλά ακόμη και αυτές είχαν μια σειρά από αποτυχημένα προϊόντα που έβγαλαν στην αγορά.
Η βιομηχανική πολιτική, η οποία αποτελεί το θέμα του κεφαλαίου 6, είναι ακόμη μια κακή ιδέα που επανήλθε στη μόδα από την εποχή που εκδόθηκε το In Defence of Global Capitalism. Η Mariana Mazzucato, η γκουρού αυτού του στυλ σκέψης, έχει γίνει μια από τους σημερινούς «οικονομολόγους ροκ σταρ».
Αλλά το επιχείρημα για τη βιομηχανική πολιτική είναι σοβαρά εσφαλμένο. Η Mazzucato ξεχωρίζει μερικά παραδείγματα επιτυχημένων προϊόντων που αρχικά αναπτύχθηκαν με κάποια μορφή κρατικής υποστήριξης. Στη συνέχεια αφηγείται μια – φαινομενικά συνεκτική – ιστορία γι’ αυτά, όπου κάποιοι διορατικοί κρατικοί γραφειοκράτες δημιουργούν σπουδαία πράγματα, ενώ οι επιχειρηματίες του ιδιωτικού τομέα κυνηγούν μόνο τα γρήγορα χρήματα. Η εκδοχή της αμφισβητείται και μερικοί από τους εμπλεκόμενους θυμούνται τα πράγματα διαφορετικά - αλλά δεν είναι καν αυτό το θέμα. Το θέμα είναι ότι αν αποδεχτείτε τη λογική της Mazzucato, θα μπορούσατε εξίσου να ισχυριστείτε ότι η συγγραφή βιβλίων κάνει τους συγγραφείς πλούσιους και στη συνέχεια να αναφέρετε τους George R.R. Martin, E.L. James, J.K. Rowling, Dan Brown και Stephen King ως αποδείξεις. Αυτό που πρέπει να κάνετε, φυσικά, είναι να συγκρίνετε τα μέσα εισοδήματα μεταξύ των συγγραφέων με τα μέσα ρεαλιστικά εφικτά εισοδήματα σε συγκρίσιμα επαγγέλματα. Ομοίως, αν θέλουμε να αξιολογήσουμε τις ακτιβιστικές βιομηχανικές πολιτικές, πρέπει να εξετάσουμε το συνολικό ιστορικό τους σε σύγκριση με τις πιο πιθανές εναλλακτικές πολιτικές. Αν το κάνουμε αυτό, τα αποτελέσματα φαίνονται πολύ λιγότερο εντυπωσιακά.
Αν υπάρχει ένα πράγμα που όσοι από εμάς πριν από περίπου 20 χρόνια βρεθήκαμε στην πλευρά της υπεράσπισης της παγκοσμιοποίησης κάναμε λάθος (και στο κεφάλαιο 7, ο Norberg μιλά πολύ ανοιχτά γι’ αυτό), ήταν η πεποίθησή μας ότι το ελεύθερο εμπόριο και οι ελεύθερες αγορές θα οδηγούσαν στη διάδοση των δυτικών φιλελεύθερων αξιών και των δυτικού τύπου φιλελεύθερων δημοκρατιών. Στην Κίνα, αυτό σαφώς δεν συνέβη. Υπό τον Σι Τζινπίνγκ, η Κίνα έχει βάλει την όπισθεν, τόσο όσον αφορά την οικονομική όσο και την πολιτική ελευθερία.
Ωστόσο, τίποτα από αυτά δεν σημαίνει ότι οι οικονομικοί εθνικιστές που επιδιώκουν να αποσυνδέσουν τις δυτικές οικονομίες από την Κίνα, έχουν δίκιο.
Όσον αφορά θέματα εθνικής ασφάλειας, ακόμη και ο Norberg είναι πρόθυμος να κάνει μια εξαίρεση στην απόλυτη υπεράσπιση του ελεύθερου εμπορίου. Δεν θα θέλαμε να αναθέσουμε ευαίσθητα θέματα σε μια εταιρεία που τελικά ελέγχεται από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας. Αλλά συνολικά, μια οικονομικώς απομονωμένη Κίνα θα μπορούσε κάλλιστα να αποδειχθεί πιο επικίνδυνη για τη Δύση από μια Κίνα ενσωματωμένη οικονομικά.
Ένα από τα πιο περίεργα φαινόμενα των τελευταίων πέντε ετών ήταν η άνοδος ενός νέου κύματος μαχόμενων, αντικαπιταλιστικών οικολογικών κινημάτων, όπως το κίνημα της Γκρέτα Τούνμπεργκ, το Extinction Rebellion, το Just Stop Oil και οι διάφορες παραφυάδες και τα αντίστοιχά τους σε άλλες χώρες. Είναι περίεργο γιατί αυτό συνέβη αφού η περιβαλλοντική πλευρά είχε ήδη κερδίσει τη συζήτηση για την κλιματική αλλαγή. Υπάρχει μια σχεδόν ομόφωνη διακομματική συναίνεση υπέρ μιας φιλόδοξης ατζέντας για την αλλαγή του κλίματος και αυτή η ατζέντα που δεν περιορίζεται στα λόγια επιδιώκεται ενεργά εδώ και πολύ καιρό.
Στα πράσινα ζητήματα, οι αντικαπιταλιστές κάνουν τόσο λάθος όσο και για όλα τα υπόλοιπα ζητήματα. Όπως καταδεικνύει ο Norberg στο κεφάλαιο 8, οι οικονομίες της αγοράς μπορούν και αντιμετωπίζουν τα περιβαλλοντικά προβλήματα πολύ αποτελεσματικά.
Συνολικά, ο ελαφρώς μεγαλύτερος Norberg καταπολεμά τις κακές ιδέες της δεκαετίας του 2020 τόσο αποτελεσματικά όσο ο νεαρός Norberg έκανε με τις κακές ιδέες των αρχών της δεκαετίας του 2000. Οι περιστασιακές αναδρομές στο προηγούμενο βιβλίο καθιστούν το νέο του εγχείρημα ένα ιδιαίτερα ευχάριστο ανάγνωσμα καθώς προσθέτουν μια ευρύτερη προοπτική, ενώ δείχνουν επίσης το πώς οι κακές ιδέες έχουν μεταλλαχθεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες.
Κλείνοντας: Ανυπομονώ να παρουσιάσω το μελλοντικό βιβλίο του Norberg Why We're Still Right – And Why We're Still Not Winning (Γιατί συνεχίζουμε να έχουμε δίκιο – και γιατί ακόμη δεν κερδίζουμε) το 2043.
Προτάσεις για ανάγνωση, θέαση και ακρόαση:
The Capitalist Manifesto: Why the Global Free Market Will Save the World του Johan Norberg
In Defence of Global Capitalism του Johan Norberg
The Capitalist Manifesto. Συνέντευξη του Johan Norberg στον Kristian Niemietz
Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής ζητημάτων Πολιτικής Οικονομίας στο Institute of Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 20 Νοεμβρίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
