Για την πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, η Ευρώπη μοιάζει με ένα Volkswagen Beetle - ένα εμβληματικό αυτοκίνητο που παράγεται από έναν άλλοτε πανίσχυρο γερμανικό κατασκευαστή, ο οποίος αγωνίζεται να προσαρμοστεί σε έναν νέο κόσμο.
«Η Ευρώπη πρέπει να αλλάξει ταχύτητα», προέτρεψε σε ομιλία της προς στελέχη επιχειρήσεων που συγκεντρώθηκαν στο Νταβός της Ελβετίας στις αρχές του έτους. Ωστόσο, το κάλεσμά της στα όπλα δεν κατάφερε να προκαλέσει κάτι περισσότερο από ένα φρύδι. Εξάλλου, έχει επαναλάβει την ίδια έκκληση πολλές φορές από τότε που εξελέγη πριν από έξι χρόνια. Μέχρι στιγμής, δεν έχει υπάρξει κάποιο αποτέλεσμα.
Ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, μπορεί τώρα ακόμη και να μπει στον πειρασμό να αποτελειώσει την ΕΕ (τον πιο ανεπτυγμένο από τους πολυμερείς οργανισμούς του κόσμου) διχάζοντας τα μέλη της για την ενιαία αγορά εμπορίου. Η ρύθμιση αυτή αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο πάνω στον οποίο οικοδομήθηκε η Ένωση, αλλά μπορεί να αντέξει τις προσπάθειες του Τραμπ να παίξει τα ευρωπαϊκά έθνη μεταξύ τους προκειμένου να πετύχει την καλύτερη συμφωνία για τον εαυτό του;
Το πρόβλημα είναι ότι ο Τραμπ απλώς φέρνει στις πιο ακραίες συνέπειές του την αδυναμία ενός συστήματος που χτίστηκε για σταθερές εποχές που έχουν περάσει προ πολλού. Χρειαζόμαστε επειγόντως μια νέα ιδέα, και αυτή δεν μπορεί να είναι για τις «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης». Αυτό είναι ένα όνειρο από το παρελθόν που δεν θα μπορούσε να είναι σε μεγαλύτερη αντίθεση με το σημερινό πολιτικό κλίμα της Ευρώπης.
Μίνι συνδικάτα
Η Ευρώπη αδυνατεί να χαράξει μια πορεία προς τα εμπρός, επειδή χρειάζεται ομοφωνία μεταξύ των κρατών μελών της για να λάβει οποιαδήποτε σημαντική απόφαση. Οι ψήφοι δεν σταθμίζονται καν ώστε να αντικατοπτρίζουν τα διαφορετικά μεγέθη κάθε μέλους της λέσχης.
Αυτή είναι μια αδυναμία που θα προκαλούσε σταδιακά την υποβάθμιση κάθε διεθνούς οργανισμού. Στην περίπτωση της ΕΕ, όμως, η κρίση είναι πιο σοβαρή επειδή τα κράτη μέλη έχουν παραδώσει μέρος της εξουσίας λήψης αποφάσεων. Ως αποτέλεσμα, αν η ΕΕ δεν μπορεί να κινηθεί γρήγορα, ακόμη και τα κράτη μέλη αποδεικνύονται παραλυμένα.
Ο Βίκτορ Όρμπαν, ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, έχει συχνά ξεχωρίσει ως ο κακός ειδικά - αυτό συνέβαινε κάθε φορά που η ΕΕ προσπαθούσε να εγκρίνει κυρώσεις κατά της Ρωσίας ή βοήθεια προς την Ουκρανία. Αλλά παραδείγματα ελεύθερης οδήγησης υπάρχουν άφθονα ακόμη και μεταξύ των ιδρυτικών κομμάτων.
Επί δεκαετίες, η Γαλλία αντιστέκεται σε κάθε προσπάθεια αναδιοργάνωσης της κοινής γεωργικής πολιτικής που στέλνει το ένα τρίτο του προϋπολογισμού της ΕΕ στους αγρότες, πολλοί από τους οποίους είναι Γάλλοι. Η Ιταλία έχει σταματήσει την επικύρωση της μεταρρύθμισης του ευρωπαϊκού μηχανισμού σταθερότητας που θα πρέπει να προστατεύει τα κράτη από τη χρηματοπιστωτική αστάθεια, λόγω της παραδοχής μέρους του ιταλικού εκλογικού σώματος ότι αυτό μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την περαιτέρω κυριαρχία.
Η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν (Shutterstock)
Αλλού, το συνταγματικό δικαστήριο της Γερμανίας εκτροχίασε τη μεταρρύθμιση του εκλογικού νόμου της ΕΕ που διαιρεί την εκλογή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σε ένα δυσλειτουργικό σύστημα 27 εθνικών εκλογικών αναμετρήσεων, λόγω της αντίστασης του γερμανικού πολιτικού συστήματος σε κάθε εκλογικό νόμο που δεν είναι αναλογικός.
Πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να τα αλλάξουμε όλα αυτά. Και η λύση δεν μπορεί να είναι η μάλλον αφηρημένη ιδέα μιας ένωσης που προχωρά με διαφορετικές ταχύτητες, όπου τα παλαιότερα μέλη υποτίθεται ότι είναι μέρος ενός εσωτερικού κύκλου. Ούτε είναι εφικτό να περιμένουμε την κατάργηση της ομόφωνης ψηφοφορίας για τον απλούστατο λόγο ότι για να παραιτηθείς από την ομοφωνία, χρειάζεσαι ομόφωνη ψήφο.
Αντ' αυτού, η ΕΕ θα πρέπει να γίνει ο συντονιστής πολλαπλών ενώσεων, καθεμία από τις οποίες θα διαμορφώνεται από τα ίδια τα κράτη μέλη γύρω από συγκεκριμένες πολιτικές. Μια ένωση θα μπορούσε να σχηματιστεί γύρω από την άμυνα, για παράδειγμα, μεταξύ των κρατών μελών που είναι έτοιμα για μια τέτοια συνεργασία, όπως η Πολωνία, η Βαλτική και η Φινλανδία.
Μια άλλη θα μπορούσε να συγκεντρώσει χώρες που επιθυμούν να συνεργαστούν σε μεγάλα έργα, όπως ένα πανευρωπαϊκό τρένο υψηλής ταχύτητας, ή μια πλήρως ολοκληρωμένη αγορά ενέργειας που μπορεί να επιτρέψει στην Ιταλία, τη Γαλλία και την Ισπανία να εξοικονομήσουν δισεκατομμύρια ευρώ και να απαλλαγούν ταχύτερα από τις ανθρακούχες εκπομπές.
Αυτό δεν είναι εντελώς καινούργιο. Διακανονισμοί όπως το ευρώ και η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων (ο χώρος Σένγκεν) ακολουθούν αυτή την αρχή. Μόνο ένα υποσύνολο κρατών της ΕΕ συμμετέχει σε αυτά τα σχέδια, ενώ οι προσφορές έχουν επεκταθεί ακόμη και για ένταξη πέραν των συνόρων της ΕΕ. Το Μονακό είναι στο ευρώ, για παράδειγμα, ενώ η Νορβηγία είναι στο Σένγκεν, παρόλο που καμία από τις δύο δεν είναι κράτος μέλος της ΕΕ.
Το πρόβλημα με αυτές τις ενώσεις είναι ότι είναι ελλιπείς. Το συμπλήρωμα της νομισματικής ένωσης είναι ένα πρόσφατα μεταρρυθμισμένο «σύμφωνο σταθερότητας» που αφήνει τόσα πολλά κενά ώστε 11 από τα 20 μέλη του δεν συμμορφώνονται. Και ακόμη και στο πλαίσιο του Σένγκεν, δεν υπάρχουν ακόμη κατάλληλα κοινά σύνορα. Το αποτέλεσμα είναι οι συνεχείς αμοιβαίες κατηγορίες για εξαγωγή παράνομων μεταναστών.
Η λύση εδώ είναι να μοιραστούν πλήρως οι μοχλοί πίεσης εντός ενός συγκεκριμένου τομέα πολιτικής με όρους πιο ευέλικτους και εθελοντικούς για τα μέλη της Ένωσης.
Η δυνατότητα ενός ήρεμου διαζυγίου
Η ανθεκτικότητα επιτυγχάνεται μέσω της προσαρμοστικότητας. Ως εκ τούτου, αυτές οι νέες ρυθμίσεις πρέπει να καθιστούν εξαρχής δυνατό το διαζύγιο μεταξύ των μελών της Ένωσης - και να καθορίζουν εκ των προτέρων τους όρους μιας τέτοιας ρήξης.
Και σε περίπτωση ακραίας περίπτωσης, τα άλλα μέρη θα πρέπει επίσης να μπορούν να ζητήσουν από ένα από τα μέλη να αποχωρήσει από το σωματείο τους (ώστε να αποφεύγεται η συστηματική καταπίεση από έναν ελεύθερο επαγγελματία). Η ισχύουσα συνθήκη της Ένωσης περιέχει μια διάταξη (άρθρο 50) που επιτρέπει σε ένα μέλος να αποχωρήσει, όπως έκανε το Ηνωμένο Βασίλειο - αλλά αν το Brexit έδειξε κάτι, αυτό ήταν ότι ο μηχανισμός αυτός έχει περιορισμένη χρησιμότητα στην αποτροπή ενός διαζυγίου από το να καταλήξει σε χάος.
Οι άνθρωποι θα πρέπει πάντα να συμμετέχουν σε αυτές τις αποφάσεις, φυσικά. Όταν τα κράτη αποφασίζουν να παραδώσουν μέρος της κυριαρχίας τους σε έναν μεγαλύτερο οργανισμό όπως η ΕΕ, αλλάζει η φύση του συμφώνου μεταξύ των πολιτών μιας χώρας και των ανθρώπων που λαμβάνουν αποφάσεις για λογαριασμό τους. Αυτή η προφανής αλήθεια αγνοήθηκε επί δεκαετίες, καθώς η ΕΕ οικοδομήθηκε σταδιακά από πάνω προς τα κάτω.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση μοιάζει σήμερα με τους γάμους που κάποτε είχαμε στην Ευρώπη (μέχρι και τον 20ό αιώνα), πριν αναγνωριστεί ότι πρόκειται για ένα αστικό (όχι απαραίτητα θρησκευτικό) συμβόλαιο που μπορεί να λυθεί με διαζύγιο - και όχι για κάποιο θεϊκό κατασκεύασμα που δεν μπορεί ποτέ να αναιρεθεί.
Ο γάμος μεταξύ των χωρών της ΕΕ έχει πληγεί από την εξαπάτηση και την κενή ρητορική. Αυτό είναι ένα ζήτημα που δεν μπορούμε πλέον να αποφύγουμε, αν η Ευρώπη θέλει να κάνει κάτι περισσότερο από το να «αλλάξει ταχύτητα». Η ΕΕ ήταν το πιο επιτυχημένο πολιτικό σχέδιο του 20ού αιώνα. Αν θέλει να συνεχίσει να είναι έτσι και στον 21ο, πρέπει να μάθει να είναι ευέλικτη. Μόνο όσοι μπορούν να προσαρμοστούν επιβιώνουν.
* Ο Francesco Grillo είναι Ακαδημαϊκός συνεργάτης, Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Bocconi της Ιταλίας. Το άρθρο του αναδημοσιεύεται αυτούσιο στο Liberal μέσω άδειας Creative Commons από τον ιστότοπο TheConversation.com.
