Σε προηγούμενο άρθρο μου, ασχολήθηκα με τα διαφορετικά επίπεδα της ιδέας των απρόθετων συνεπειών. Εδώ, θέλω να εστιάσω στις επιπτώσεις που έχουν οι διάφοροι τύποι απρόθετων συνεπειών. Συγκεκριμένα, εξετάζω τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να εφαρμόζουμε αυτές τις ιδέες σε ό,τι αφορά του υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και τις πολιτικές που αυτοί θεσπίζουν προκειμένου να επιτευχθούν συγκεκριμένοι στόχοι.
*Γράφει ο Kevin Corcoran
Το απλούστερο επίπεδο είναι οι συνέπειες που μπορούν να προβλεφθούν, παρόλο που δεν είναι αυστηρά σκόπιμες. Χρησιμοποίησα το παράδειγμα ενός φαρμάκου που είναι γνωστό ότι προκαλεί υπνηλία ως παρενέργεια. Όταν παίρνετε αυτό το φάρμακο, δεν το κάνετε με την πρόθεση να πάθετε υπνηλία, αλλά μπορείτε ωστόσο να προβλέψετε ότι αυτό θα συμβεί. Σε αυτό το είδος κατάστασης, η συνήθης πρόταση είναι να διασφαλιστεί ότι η θεραπεία δεν είναι χειρότερη από την ασθένεια. Στον κόσμο της πολιτικής, το ζητούμενο είναι να είστε βέβαιοι ότι τα οφέλη της πολιτικής θα αντισταθμίσουν το κόστος.
Οι συνέπειες που είναι απρόθετες και ταυτόχρονα δεν μπορούν να προβλεφθούν είναι πιο δύσκολο να κριθούν. Μέρος του τρόπου με τον οποίο τις αξιολογούμε εξαρτάται από το αν οι απρόβλεπτες συνέπειες κρίνεται ότι θα μπορούσαν, τουλάχιστον σε έναν εύλογο βαθμό, να είχαν προβλεφθεί. Γι' αυτό η φράση «έπρεπε να το είχες δει ότι έρχεται» συνήθως υποδηλώνει ενοχή, ενώ η φράση «δεν υπάρχει περίπτωση να ήξερες ότι θα συνέβαινε» θεωρείται απαλλακτική. Νομίζω ότι η εκ των υστέρων μεροληψία μας οδηγεί να υπερεκτιμάμε το πόσο προβλέψιμη θα έπρεπε να ήταν μια συγκεκριμένη απρόβλεπτη συνέπεια. Οι περιγραφές του τρόπου με τον οποίο κάποια προγράμματα απέτυχαν λόγω απρόβλεπτων συνεπειών είναι συχνά χρωματισμένες με ένα είδος χαιρεκακίας ή με μια ελάχιστα συγκαλυμμένη αυταρέσκεια για το πώς αυτοί οι ανόητοι δεν είδαν πώς θα εξελίσσονταν τα πράγματα, παρόλο που αυτό ήταν τόσο προφανές. Δεν υπονοώ ότι δεν είναι ποτέ αλήθεια ότι μια δυσμενή έκβαση θα μπορούσε να είχε προβλεφθεί εύλογα. Πιστεύω όμως ότι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν το λέμε αυτό, δεδομένου ότι έχουμε το πλεονέκτημα να βρισκόμαστε στο μέλλον και κοιτάμε εκ των υστέρων το αποτέλεσμα. Ακριβώς επειδή κάτι σας φαίνεται προφανές εκ των υστέρων, δεν σημαίνει ότι θα ήταν τόσο προφανές για εσάς πριν αυτό συμβεί.
Ωστόσο, η επιείκειά μου μου εκτείνεται μόνο μέχρι εκεί. Αν και είμαι πρόθυμος να παραδεχθώ ότι πολλά (ίσως τα περισσότερα) δυσμενή αποτελέσματα πιθανότατα δεν θα μπορούσαν να είχαν συγκεκριμένα προβλεφθεί, είμαι λιγότερο επιεικής σε ό,τι αφορά το ζήτημα του μετα-επιπέδου της «προβλεψιμότητας της προβλεψιμότητας». Για μένα, τις περισσότερες φορές, η φαινομενικά απαλλακτική δήλωση «Δεν θα μπορούσες με τίποτα να είχες προβλέψει αυτό το αποτέλεσμα» ακολουθείται αμέσως από το επικριτικό «και θα έπρεπε να το ξέρεις αυτό». Όσο πιο περίπλοκο είναι ένα σύστημα, τόσο λιγότερο προβλέψιμα θα είναι τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων μας. Ο Martin Gurri το εξέφρασε αυτό εύστοχα στο βιβλίο του The Revolt of the Public:
«Το είδος μας τείνει να σκέφτεται με όρους στενά καθορισμένων προβλημάτων και συνήθως δίνει λίγη προσοχή στο πιο σημαντικό χαρακτηριστικό αυτών των προβλημάτων: στο ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο αυτά είναι ενσωματωμένα. Όταν νομίζουμε ότι λύνουμε το πρόβλημα, στην πραγματικότητα διαταράσσουμε το πλαίσιο. Οι περισσότερες συνέπειες θα είναι τότε απρόθετες».
Στο οποίο θα πρόσθετα ότι όχι απλώς θα είναι απρόθετες, αλλά θα είναι και απρόβλεπτες, με τρόπο μάλιστα προβλέψιμα απρόβλεπτο.
Εδώ, ωστόσο, θα μπορούσε κάποιος να αντιτάξει ότι απλώς και μόνο το ότι θα υπάρχουν αποτελέσματα που δεν προβλέφθηκαν ή και δεν μπορούσαν να προβλεφθούν, δεν σημαίνει ότι αυτά τα αποτελέσματα θα είναι επιζήμια. Μπορεί να είναι και σωτήρια! Ο Albert Hirschman το ισχυρίζεται αυτό στο βιβλίο του The Rhetoric of Reaction, όπου υποστηρίζει ότι «είναι προφανές ότι υπάρχουν πολλές απρόθετες συνέπειες ή παρενέργειες των ανθρώπινων πράξεων που είναι ευπρόσδεκτες παρά το αντίθετο». Πώς πρέπει να διαχειριστούμε αυτή τη δυνατότητα;
Αν και είναι πιθανό κάποιες απρόβλεπτες συνέπειες να αποδειχθούν ευεργετικές, αυτό δεν φτάνει για να τις επιδιώκουμε. Ακόμη σημαντικότερα, όσο πιο περίπλοκο, δυναμικό και πυκνό είναι ένα σύστημα, τόσο λιγότερο πιθανό είναι οι απρόβλεπτες συνέπειες μιας παρέμβασης να είναι ευεργετικές. Είναι ατυχές το ότι υπάρχουν περισσότεροι τρόποι να γίνουν τα πράγματα χειρότερα απ’ ό,τι να πάνε καλύτερα.
Το ανθρώπινο σώμα είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Η βιολογία μας είναι πολύ περίπλοκη και ακόμα δεν είναι πλήρως κατανοητή. Αυτό το σύστημα, λόγω της πολυπλοκότητάς του, είναι επίσης πολύ λεπτό. Υπάρχουν πολύ περισσότεροι τρόποι να τραυματίσει κανείς κάποιον ή να τον αρρωστήσει παρά να τον θεραπεύσει. Χωρίς μια λεπτομερή γνώση της ανθρώπινης φυσιολογίας, οι περισσότερες παρεμβάσεις θα αποβούν επιζήμιες, αν όχι θανατηφόρες. Μόλις πρόσφατα άρχισαν οι γιατροί να κατανοούν το ανθρώπινο σώμα αρκετά καλά ώστε να παρέχουν γνήσιες και συνεπείς βελτιώσεις στην υγεία μας.
Η βιόσφαιρα είναι ένα άλλο τέτοιο παράδειγμα. Απλώς δεν καταλαβαίνουμε επαρκώς καλά τη φυσική τάξη για να υλοποιήσουμε στοχευμένες παρεμβάσεις με τρόπο που θα επιφέρει συγκεκριμένα αποτελέσματα. Όταν οι αυστραλιανές αρχές αποφάσισαν να μειώσουν τον πληθυσμό των σκαθαριών εισάγοντας τον φρύνο του ζαχαροκάλαμου στο τοπικό οικοσύστημα, δεν υπήρχε περίπτωση να προβλέψουν πόσο θα διαταράσσονταν η οικολογική ισορροπία. Αλλά το γεγονός ότι δεν μπορούσαν να προβλέψουν το αποτέλεσμα είναι κάτι που θα έπρεπε να το είχαν προβλέψει. Η αλλαγή του οικοσυστήματος είναι ένας τομέας όπου η πολιτική αριστερά τείνει να είναι πολύ ευήκοη σε επιχειρήματα που αφορούν την πολυπλοκότητα και τις αρνητικές απρόθετες συνέπειες. Παραδέχονται πρόθυμα, τουλάχιστον σε αυτό το θέμα, ότι η παρέμβαση σε ένα σύστημα που είναι εξαιρετικά περίπλοκο και μόνο εν μέρει κατανοητό είναι πολύ πιο πιθανό να προκαλέσει ζημιά παρά θετικό αποτέλεσμα. Εάν κάποιος παραδεχόταν ότι δεν καταλαβαίνουμε την οικολογία αρκετά καλά για να προβλέψουμε πλήρως τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων μας, αλλά στη συνέχεια πρότεινε ότι αυτό δεν θα έπρεπε να μας αποθαρρύνει από το να παρέμβουμε γιατί ίσως αυτά τα απροσδόκητα αποτελέσματα να αποδειχθούν στην πράξη βελτιωτικά, σχεδόν κανείς δεν θα πειθόταν.
Όσοι από εμάς έχουμε μια ισχυρή προκείμενη κατά της παρέμβασης στην τάξη της αγοράς βλέπουμε τα πράγματα με τον ίδιο τρόπο. Πράγματι, είναι πολύ σύνηθες οι ελευθεριακοί και οι κλασικοί φιλελεύθεροι να περιγράφουμε ρητά τόσο την τάξη της αγοράς όσο και την κοινωνική τάξη ως ένα οικοσύστημα – δηλαδή ως ένα περίπλοκο προσαρμοστικό σύστημα που δεν μπορεί να γίνει πλήρως κατανοητό, να προβλεφθεί, να ελεγχθεί αξιόπιστα ή να διοικηθεί με στοχευμένες παρεμβάσεις. Σε αυτό το είδος του συστήματος, οι παρεμβάσεις που γίνονται με περιορισμένη και μερική κατανόηση είναι πολύ πιο πιθανό να προκαλέσουν συνολικά περισσότερο κακό παρά καλό. Αυτοί που επιφέρουν αυτό το κακό δικαίως αξίζουν την κατάκρισή μας, εξαιτίας της μοιραίας έπαρσής τους.
--
Ο Kevin Corcoran είναι βετεράνος πεζοναύτης και σύμβουλος οικονομικών και ανάλυσης υγείας.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά την 1η Δεκεμβρίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
