Του Jeremy Shearmur
Ο κολλεκτιβισμός, όπως επεσήμανε ο πολιτικός στοχαστής Andrew Vincent, χρησιμοποιήθηκε ως όρος για πρώτη φορά στα τέλη του 19ου αιώνα αναφορικά με εκείνους τους συγγραφείς και τους διανοούμενους που επεδίωκαν την χρήση του κράτους και του μηχανισμού του για τον έλεγχο ή τη ρύθμιση της οικονομίας και άλλων πτυχών της πολιτικής κοινωνίας. Ο όρος έχει επίσης χρησιμοποιηθεί αναφορικά με εκείνους που προτείνουν μια οργανική θεώρηση της κοινωνίας σε αντιδιαστολή προς τον ατομικισμό. Ο κολλεκτιβισμός μερικές φορές χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ίδια φιλοσοφική προσέγγιση στην κοινωνική και πολιτική ζωή όπως και ο όρος σοσιαλισμός, ιδίως ως προς την πρότασή του για συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.
Ο κολλεκτιβισμός μπορεί να αντιπαρατεθεί προς τον ατομικισμό στα πεδία της μεθοδολογίας και της εξήγησης των κοινωνικών φαινομένων, καθώς και ως προς την κοινωνική φιλοσοφία και τη μελέτη των ηθών.
Μεθοδολογικά, οι ατομικιστές δίνουν έμφαση στις πράξεις των ατόμων και τις συνέπειες των πράξεων αυτών, ανεξάρτητα από το αν αυτές είναι σκόπιμες ή απρόθετες. Οι ατομικιστές βεβαίως πρόθυμα αναγνωρίζουν ότι οι πράξεις των ατόμων συμβαίνουν εντός του κοινωνικού πλαισίου, καθώς και ότι κάποιες από τις πράξεις των ατόμων μπορούν να παραγάγουν αποτελέσματα που στη συνέχεια επηρεάζουν εμάς, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τα επιτόκια δανεισμού ή με μια οικονομική ύφεση. Προκειμένου όμως ο μεθοδολογικός ατομικιστής να κατανοήσει τον κοινωνικό κόσμο, είναι απαραίτητο να προσεγγίσει όλα τα φαινόμενα του σε τελική ανάλυση ως αντανακλάσεις των πράξεων και των προτιμήσεων των ατόμων. Παρ' όλα αυτά, υπάρχει κάποια διαφωνία μεταξύ των μεθοδολογικώς ατομικιστών ως προς τον βαθμό που τα δρώντα άτομα θα πρέπει να εξετάζονται υπό κοινωνικούς και πολιτιστικούς όρους.
Ο μεθοδολογικός κολλεκτιβισμός υπάρχει τόσο σε ισχυρή όσο και αδύναμη μορφή. Οι ισχυρές εκδοχές του μεθοδολογικού κολλεκτιβισμού βλέπουν τους κομβικούς εξηγητικούς παράγοντες στην κοινωνία και την ιστορία ως το προϊόν κοινωνικών ή άλλων μη-ατομικών δυνάμεων, των οποίων τα άτομα ως δρώντες είναι απλώς τα όργανα. Παραδείγματα τέτοιων κολλεκτιβιστικών θεωρήσεων περιλαμβάνουν τις ιδέες:
-ότι η Θεία Πρόνοια δρα διαμέσου της Ιστορίας, θέση που έχει υποστηριχθεί από μεγάλο αριθμό θρησκευόμενων φιλοσόφων.
-ότι το Παγκόσμιο Πνεύμα πραγματώνεται μέσω της Ιστορίας, όπως υποστηρίζει ο Hegel.
-ότι τα άτομα είναι απλώς οι φορείς συγκεκριμένων κοινωνικών θέσεων, όπως υποστηρίζουν κάποιες ερμηνείες του μαρξισμού, όπως για παράδειγμα αυτή του Γάλλου φιλοσόφου Louis Althusser, και,
-ότι οι κοινωνίες διαθέτουν συγκεκριμένους μηχανισμούς που μπορούν να επιβάλλουν στους ανθρώπους να δρουν σε συμφωνία με κοινωνικές ανάγκες, περισσότερο ή λιγότερο ανεξάρτητα από τη θέλησή τους.
Αντιθέτως, κάποιες λιγότερο ισχυρές μορφές του μεθοδολογικού κολλεκτιβισμού, μεταξύ των οποίων όσες ακολουθούν τον Durkheim ως προς την έμφαση που αυτός αποδίδει στη σημασία του κοινωνικού παράγοντα, ή κάποιες ερμηνείες του Μαρξ, μπορεί εντέλει να είναι συμβατές με τη θεώρηση ότι οι ατομικές δράσεις είναι αυτές που διαδραματίζουν τον κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση όλων των κοινωνικών φαινομένων, μολονότι αυτές οι απόψεις κατευθύνουν την προσοχή μας σε άλλα πράγματα. Άλλες απόψεις, όπως για παράδειγμα, ο μη οικονομικός στρουκτουραλισμός του Claude Levi-Strauss και διάφορα είδη του μεταστρουκτουραλισμού, θα πρέπει να εξεταστούν κατά περίπτωση.
Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1950 και 1960, διεξήχθη μια ευρεία συζήτηση στην κοινωνιολογική βιβλιογραφία ως προς τα σχετικά πλεονεκτήματα του μεθοδολογικού ατομικισμού και αντιστοίχως του κολλεκτιβισμού, για την οποία η συλλογή του John O'Neill, Modes of Individualism είναι ένας χρήσιμος οδηγός. Ο αναγνώστης όμως του έργου του O'Neill μπορεί να φτάσει στο συμπέρασμα ότι τα επιχειρήματα υπέρ και κατά της εκάστοτε πλευράς μπορούν να εξεταστούν καλύτερα μέσω της συζήτησης ως προς τα σχετικά πλεονεκτήματα αυτών των ανταγωνιστικών θεωριών.
Ως προς τα ζητήματα της ηθικής και κοινωνικής φιλοσοφίας, η κατάσταση είναι εξίσου περίπλοκη. Ο ηθικώς ατομικιστής θεωρεί τα άτομα φορείς ηθικής αξίας. Το τι θεωρείται αξιόλογο γι' αυτούς μπορεί να διαφέρει, από την έμφαση στην ικανοποίηση των προτιμήσεών τους, μέχρι τις ηδονές και τις οδύνες τους, καθώς και τις ιδέες που έχουν για την ανάπτυξη του εαυτού τους στο πλαίσιο των ιδεών του J.S. Mill για την ατομικότητα και την αυτονομία. Επίσης, υπάρχει διαμάχη στο πλαίσιο διάφορων εγωιστικών και ευδαιμονιστικών θεωρήσεων που εστιάζουν στο συγκεκριμένο άτομο από τη μία πλευρά, και σε απόψεις ωφελιμιστικού χαρακτήρα από την άλλη. Ενώ οι απόψεις αυτές αναγνωρίζουν αξία στην ευτυχία του κάθε ατόμου, επιτρέπουν συμβιβασμούς εντός των οποίων η επιμέρους ευημερία ενός ατόμου θυσιάζεται χάρη της ευημερίας μιας συλλογικότητας άλλων ατόμων (μολονότι αυτό που προσμετράται σε έναν τέτοιο υπολογισμό είναι η ευημερία του κάθε ατόμου).
Η βιβλιογραφία παρέχει τόσο ισχυρές όσο και πιο αδύναμες εκδοχές του ηθικού κολλεκτιβισμού. Η Πολιτεία του Πλάτωνος είναι μια ιδιαίτερα δραματική εκδοχή της ισχυρής εκδοχής. Ο Πλάτων εστιάζει το ενδιαφέρον του στην ευημερία της κοινωνίας και τον λειτουργικό ρόλο που κάθε άτομο θα πρέπει να έχει σ' αυτήν. Μολονότι κάποιοι έχουν βρει αυτές τις ιδέες ελκυστικές, κάποιοι άλλοι έχουν έντονες διαφωνίες ως προς το γεγονός ότι, στο σχήμα του Πλάτωνος, τα μέλη της κοινωνίας που φαίνεται πως δεν έχουν καμία συνεισφορά απλώς εξοντώνονται, και η ευημερία των δούλων, μολονότι αυτοί υπηρετούν μια κοινωνική λειτουργία, δεν θεωρείται ζήτημα άξιο στοχασμού. Άλλες θεωρίες ηθικού κολλεκτιβισμού πρότειναν ότι μπορεί να αποδίδεται ηθική προτεραιότητα σε επιμέρους κοινωνίες, κράτη ή έθνη έναντι του ατόμου, όπως συνέβη με διάφορα φασιστικά, εθνικοσοσιαλιστικά ή κομμουνιστικά πολιτικά καθεστώτα στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα.
Οι λιγότερο ισχυρές μορφές του ηθικού κολλεκτιβισμού τείνουν συνήθως να είναι αυτές που οι αξίες πάνω στις οποίες βασίζεται ο κολλεκτιβισμός τους είναι εντέλει ατομικιστικές. Στα πρώιμα γραπτά του Μαρξ για παράδειγμα, περιγράφεται η εικόνα μιας πλήρους ζωής με όρους ατομικής ανάπτυξης που δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από τις ιδέες του Μιλλ για την ατομικότητα. Η ουσιαστική όμως κοινωνική θεωρία του Μαρξ, και η πρακτική επίδραση που αυτή είχε στην πολιτική, αναγνώριζε μια προτεραιότητα στην αλληλεγγύη της εργατικής τάξης κατά τρόπο που φαίνεται ηθικώς κολλεκτιβιστικός.
Αν όμως το θεμέλιο της κοινωνικής θεωρίας του Μαρξ εντοπίζεται στις πρώιμες ιδέες του, τότε επενεργεί σ' αυτό κάποιου είδους ηθικός ατομικισμός, με ιδιαίτερη όμως μορφή. Κι αυτό γιατί, κατά τον Μαρξ, οι συνθήκες της ατομικής ανάπτυξης αφορούν τη συμμετοχή των ατόμων σε δημιουργικές δράσεις που ανταποκρίνονται στις ανάγκες άλλων ανθρώπων. Τα ιδανικά που παρουσιάζουν ότι η ευτυχία του ατόμου αφορά εγγενώς τη συμμετοχή του σε κάποια συλλογική μορφή ζωής - από την θεώρηση του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο ως πολιτικό ον που αναπτύσσεται μόνο όταν συμμετέχει στην πολιτική ζωή, μέχρι και τον σύγχρονο κοινοτισμό - μπορεί να είναι εξίσου ασαφή. Αυτές οι ηθικές απόψεις, που μοιάζουν να είναι μορφές κολλεκτιβισμού οι οποίες αντίκεινται έντονα στον ατομικισμό, μπορεί να βασίζονται σε πιθανώς εσφαλμένες ιδέες για τις συνθήκες της ατομικής ανάπτυξης.
Προτάσεις περαιτέρω μελέτης:
Greenleaf, William H. The British Political Tradition. 3 vols. London: Methuen, 1983–1987.
Marx, Karl. Karl Marx: The Essential Writings. Frederic L. Bender, ed. Boulder, CO: Westview Press, 1986.
O'Neill, John, ed. Modes of Collectivism and Individualism. London: Heinemann, 1973.
Popper, Karl. The Open Society and Its Enemies. London: Routledge, 1945.
Vincent, Andrew. Modern Political Ideologies. 2nd ed. Oxford: Blackwell, 1995.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στην Encyclopedia of Libertarianism και παρουσιάζεται στα ελληνικά με τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
