Της Sarah Skwire
Το δοκίμιο του Λούντβιχ φον Μίζες “Economic Calculation in the Socialist Commonwealth” (Ο οικονομικός υπολογισμός στη σοσιαλιστική κοινοπολιτεία), αναφέρεται στους Όρνιθες του Αριστοφάνη και τη μεσαιωνική φαντασίωση της ειδυλλιακής και απαλλαγμένης από το άγος της εργασίας Γης του Cockaigne. Ο Μίζες επισημαίνει ότι για τους σοσιαλιστές σχεδιαστές “Η οικονομική επιστήμη καθαυτή εμφανίζεται σπανίως στις λαμπερές εικόνες που παρουσιάζουν οι Ουτοπιστές. Όλοι τους χωρίς εξαίρεση περιγράφουν ότι στη Νεφελοκοκκυγία των ονείρων τους τα ψητά πιτσούνια θα πετούν στα στόματα των συντρόφων, αλλά παραλείπουν να δείξουν το πώς θα συμβεί αυτό το θαύμα”. [1]
Ουτοπικές ονειροφαντασίες
Ο Don Lavoie ομοίως καταδεικνύει την πτυχή της επιστημονικής φαντασίας και της λογοτεχνίας του φανταστικού που έχουν οι συζητήσεις περί σοσιαλιστικού σχεδιασμού όταν σχολιάζει στο έργο του Rivalry and Central Planning (Ανταγωνισμός και κεντρικός σχεδιασμός) ότι “Οι λεπτομέρειες της μελλοντικής κοινωνικής ζωής δεν είναι το πεδίο της οικονομικής επιστήμης, αλλά της μυθοπλαστικής λογοτεχνίας”.
Σίγουρα αισθάνεται κανείς ότι βρίσκεται ενώπιον της συγγραφής ενός μυθιστορήματος του φανταστικού όταν διαβάζει το άρθρο των Michael Albert και Robert Hahnel με τίτλο “Participatory Planning” (Συμμετοχικός Σχεδιασμός), όπου οι συγγραφείς περιγράφουν τις ακριβείς λεπτομέρειες για το πώς θα λειτουργήσει η δική τους εκδοχή του σοσιαλιστικού σχεδιασμού:
“Κάθε άτομο, οικογένεια ή ζωντανή μονάδα θα ανήκει σε ένα καταναλωτικό συμβούλιο γειτονιάς. Κάθε συμβούλιο γειτονιάς θα ανήκει σε μια ομοσπονδία συμβουλίων γειτονιάς στο μέγεθος ενός δημοτικού διαμερίσματος ή μιας περιφερειακής ενότητας. Κάθε διαμέρισμα θα ανήκει σε ένα καταναλωτικό συμβούλιο πόλης, κάθε συμβούλιο πόλης ή περιφερειακής ενότητας θα ανήκει σε ένα πολιτειακό συμβούλιο, και κάθε πολιτειακό συμβούλιο θα ανήκει στα εθνικά καταναλωτικά συμβούλια.
Ένας από τους λόγους για την ύπαρξη αυτών των επιπέδων των συμβουλίων καταναλωτών είναι το γεγονός ότι διαφορετικά είδη κατανάλωσης επηρεάζουν διαφορετικούς αριθμούς ανθρώπων. Το χρώμα του εσωρούχου μου αφορά μόνο εμένα και τους πιο οικείους μου ανθρώπους. Το πράσινο στο οικοδομικό μου τετράγωνο αφορά όλους όσοι ζουν σ' αυτό… Η πραγματική εθνική ασφάλεια επηρεάζει όλους τους πολίτες μιας χώρας και η προστασία των στρωμάτων του όζοντος επηρεάζει όλη την ανθρωπότητα - πράγμα που σημαίνει ότι το αποσμητικό που επιλέγω, σε αντίθεση με το εσώρουχό μου, δεν αφορά μόνο εμένα και τους οικείους μου!” [3]
Έχουμε δηλαδή, για όσους έχασαν το μέτρημα, τουλάχιστον πέντε επίπεδα συμβουλίων, το καθένα από τα οποία μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα συνεδριάζει τακτικά για να διαχειρίζεται τον όγκο εργασίας που παράγουν γι' αυτό τα υπόλοιπα συμβούλια. Το σίγουρο είναι ότι οι σοσιαλιστές θα έχουν πολύ δουλειά. Και αναγκαστικά, καθώς κάτι το τόσο προσωπικό όσο το αποσμητικό θα είναι, απ' ό,τι φαίνεται ζήτημα δημόσιας συζήτησης στο συμβούλιο. (Παρεμπιπτόντως, αναρωτιέται κανείς πώς οι Albert και Hahnel μπορούν τόσο ανάλγητα να παραβλέπουν την τεράστια σημασία της επιλογής μη λευκασμένου, οργανικού, fair-trade βαμβακιού για τα ευαίσθητα σημεία μας. Αλλά το συμβούλιο γειτονιάς πιθανότατα θα αντιμετωπίσει αυτό το έλλειμμα κοινωνικής υπευθυνότητας).
Είναι αδύνατο να αφαιρέσουμε τα ανθρώπινα ελαττώματα
Το ουτοπικό στοιχείο εδώ είναι το όνειρο της Νεφελοκοκκυγίας ότι αυτές οι συνελεύσεις δεν θα έχουν τριβές, ότι θα αποφεύγουν τις ατελείωτες και συνεχείς ευκαιρίες για προσοδοθηρία και ανταλλαγή εξυπηρετήσεων, ότι δεν θα καταλήγουν σε μια κατάσταση όπου θα ασκούν εξουσία όσοι έχουν τον περισσότερο χρόνο να συμμετέχουν σ' αυτές, ή τη μεγαλύτερη ευφράδεια, ή απλώς τη πιο βροντερή και εκφοβιστική φωνή.
Η ονειροφαντασία εδώ είναι ότι αν κάνουμε αρκετές συνελεύσεις θα μπορέσουμε να υπερβούμε την ανθρώπινη φύση. Αυτός είναι και ο λόγος που σχέδια όπως αυτό των Albert και Hahnel προσφέρονται τόσο πολύ για ειρωνεία. Το να δει κανείς τα πολλά ελαττώματά τους δεν προϋποθέτει μεγαλύτερη πείρα ή κοινή λογική από αυτή που μπορεί κανείς να αποκτήσει παρακολουθώντας ένα-δύο τοπικά συμβούλια ή συνεδριάσεις ενός συλλόγου γονέων και κηδεμόνων.
Το προβληματικό στοιχείο που ίσως δεν είναι εξίσου προφανές είναι η ολοένα και μεγαλύτερη εστίαση σε ένα διαφορετικό είδος ονειροφαντασίας ως προς το πώς θα μπορέσουμε αυτή τη φορά να κάνουμε τον σοσιαλιστικό σχεδιασμό να αποδώσει πραγματικά. Είναι η ονειροφαντασία του παντογνώστη υπολογιστή που θα αυτοματοποιήσει τον σχεδιασμό και θα αφαιρέσει τα ανθρώπινα λάθη από τη διαδικασία. Είναι εύκολο, και ομολογώ πως προσωπικά μπαίνω στον πειρασμό, να το αντιμετωπίσει κανείς αυτό σαν ένα κακογραμμένο κομμάτι fan fiction του Star Trek. Αξίζει όμως να πάρουμε αυτό το επιχείρημα στα σοβαρά - όχι μόνο γιατί ενδεχομένως θέτει μια τεχνική πρόκληση έναντι των κλασικών φιλελεύθερων ενστάσεων στον σοσιαλιστικό σχεδιασμό, αλλά και λόγω της ηθικής του πρόκλησης.
Οι Allin Cottrell και W. Paul Cockshott επεσήμαναν στο άρθρο τους “Calculation, Complexity, and Planning” (Υπολογισμός, περιπλοκότητα και σχεδιασμός) πως όσοι αντιτίθενται στον κεντρικό σχεδιασμό συνήθως απορρίπτουν το επιχείρημα ότι, προκειμένου αυτός να λειτουργήσει, χρειάζεται απλώς μια μεγαλύτερη δυνατότητα να κάνουμε υπολογισμούς με αρκετή ταχύτητα και ακρίβεια. Σήμερα όμως “το 'υπολογιστικό επιχείρημα' είναι επίκαιρο, και πρόσφατες εξελίξεις στην τεχνολογία των υπολογιστών καθιστούν εφικτό ένα αποτελεσματικό σύστημα σοσιαλιστικού σχεδιασμού”. [4]
Η ραγδαία εξελισσόμενη τεχνητή νοημοσύνη
Η πρόοδος της υπολογιστικής δύναμης εξελίσσεται με εξωφρενικούς ρυθμούς. Όπως επισημαίνει ο Christopher Lee στην Washington Post:
“Ο πρώτος 'petascale' υπερυπολογιστής θα μπορεί να εκτελέσει 1.000 τρισεκατομμύρια υπολογισμούς το δευτερόλεπτο. Θα είναι δηλαδή δύο φορές ισχυρότερος από το σημερινό κυρίαρχο μοντέλο, ένα θηρίο μεγέθους γηπέδου του μπασκετ ονόματι BlueGene/L που βρίσκεται στο Εθνικό Εργαστήριο Lawrence Livermore του Υπουργείου Ενεργείας στην Καλιφόρνια και επιτελεί μέχρι 596 τρισεκατομμύρια υπολογισμούς το δευτερόλεπτο.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, η υπολογιστική ισχύς των νέων μηχανών petascale θα υπερβαίνει την αντίστοιχη συνδυαστική ισχύ εκατό χιλιάδων desktop υπολογιστών. Ένας υπολογισμός που θα έπαιρνε μια ολόκληρη ζωή για έναν υπολογιστή οικίας και μπορεί να ολοκληρωθεί σε περίπου πέντε ώρες από τους σημερινούς υπερυπολογιστές, θα μπορεί να γίνει μέσα σε δύο ώρες.
Μπορούμε λοιπόν να κάνουμε περισσότερα και γρηγορότερα μαθηματικά. Αλλά εκεί όπου οι σχεδιαστές του 21ου αιώνα φαίνεται να αποθέτουν τις ελπίδες τους είναι ιδίως οι εξελίξεις στα νευρωνικά δίκτυα. Αυτές οι εξελίξεις έχουν αρχίσει να επιτρέπουν στους υπολογιστές να προσεγγίζουν καλύτερα τους βιολογικούς εγκεφάλους. Πολύ χονδρικά, πρόκειται για μια προσπάθεια να αναπαραγάγουμε αφαιρετικά την περιπλοκότητα των βιολογικών νευρωνικών δικτύων και να δημιουργήσουμε μια τεχνητή εκδοχή τους που θα επιτρέπει στους επεξεργαστές των υπολογιστών να επικεντρώνονται στις σημαντικότερες πτυχές των διαθέσιμων πληροφοριών και να παίρνουν αποφάσεις χωρίς να χρειάζεται να “κάνουν τις πράξεις” εξαντλητικά.
Μαθαίνοντας από τις πεταλούδες
Οι Cottrell και Cockshott αναφέρονται στον τρόπο που οι πεταλούδες φαίνεται να αποτιμούν τα κόστη και τα οφέλη όταν αναζητούν νέκταρ:
“Φαίνεται ότι τα νευρωνικά δίκτυα μπορούν να παράγουν βέλτιστη (ή τουλάχιστον πολύ αποτελεσματική) συμπεριφορά, ακόμη κι όταν έχουν να αντιμετωπίσουν ακραία περίπλοκους περιορισμούς, χωρίς να μειώνουν το πρόβλημα στη μεγιστοποίηση (ή την ελαχιστοποίηση) ενός βαθμωτού μεγέθους”.
Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι το γεγονός ότι μια πεταλούδα μπορεί να το κάνει αυτό με επιτυχία για τους δικούς της σκοπούς, καταδεικνύει ότι το ίδιο μπορεί να γίνει σε μεγάλη κλίμακα από έναν μεγάλο υπολογιστή για γενικούς οικονομικούς σκοπούς. Αν δηλαδή “κάποιος θέλει να πετύχει παγκόσμιες βελτιστοποιήσεις στο σύνολο της οικονομίας, μπορεί περισσότερο κατάλληλες γι' αυτό να είναι άλλες υπολογιστικές μηχανές, που έχουν περισσότερα κοινά στοιχεία με τον τρόπο που πιστεύεται ότι λειτουργούν τα νευρικά συστήματα, και αυτές οι βελτιστοποιήσεις μπορούν κατ' αρχήν να επιτελεστούν χωρίς καταφυγή στην αριθμητική”.
Με άλλα λόγια, αν η τεχνολογία μας είναι επαρκώς καλή, τότε εξαλείφεται η ανάγκη για μαθηματικά, και εξαλείφεται και το επιχείρημα ότι ο σοσιαλιστικός σχεδιασμός είναι τεχνικώς ανέφικτος.
Θα καταστήσει τελικά η τεχνολογία εφικτές τις ουτοπίες;
Επιχειρήματα όπως αυτά των Cottrell και Cockshott πιστεύω ότι θέτουν μια σημαντικότερη πρόκληση στους κλασικούς φιλελευθέρους και ελευθεριακούς του 21ου αιώνα απ' ό,τι τα αντίστοιχα των σχεδιαστών της παλαιάς κοπής που είναι εύκολο να απορρίψουμε. Καθώς είμαστε συχνά οπαδοί της καινοτομίας και της τεχνολογικής προόδου, μπορεί να μπούμε στον πειρασμό να αποθέσουμε μεγάλο μέρος των ελπίδων μας στις τεχνικές λύσεις. Το ερώτημα λοιπόν γίνεται διττό. Το πρώτο μέρος του παραμένει το ίδιο όπως πάντα: Μπορεί η σημερινή τεχνολογία να ανταποκριθεί σ' αυτή την αποστολή;
Μια τυχαία δειγματοληψία των επιστημόνων που γνωρίζω καταδεικνύει ότι προς το παρόν δεν μπορεί. Αλλά οι επιστήμονες αυτοί δεν απορρίπτουν εύκολα αυτή την πιθανότητα στο μέλλον, δεδομένου του πόσο ραγδαία επεκτείνονται οι τεχνικές μας ικανότητες. Αυτό μας φέρνει στο δεύτερο και ακόμη σημαντικότερο ερώτημα: Ακόμη και αν ένας υπολογιστής μπορούσε να λειτουργήσει όπως προϋποθέτει το επιχείρημα των Cottrell και Cockshott, θα έπρεπε εμείς να τον χρησιμοποιήσουμε κατ' αυτό τον τρόπο;
Τι κάνουμε με το ερώτημα αν αυτή η επιλογή θα είναι ηθική ή ανήθικη; Απελευθερωτική ή δουλωτική; Αυτό θα πρέπει να είναι το νέο σημείο εστίασης της παλιάς συζήτησης περί σοσιαλιστικού υπολογισμού.
[1] Mises, Ludwig von, “Economic Calculation in the Socialist Commonwealth” In Collectivist Economic Planning: Critical Studies on the Possibilities of Socialism, edited by F. A. Hayek, 87-116. London: Routledge, 1947
[2] Lavoie, Don. Rivalry and Central Planning: The Socialist Calculation Debate Reconsidered. New York: Cambridge University Press, 1985.
[3] Albert, Michael and Robin Hahnel. “Participatory Planning.” Science and Society 56, no. 1 (Spring 1992): 39-59.
[4] Cottrell, Allin and W. P. Cockshott. “Calculation, Complexity, and Planning: The Socialist Calculation Debate Once Again.” Review of Political Economy 5, no. 1 (July 1993): 73-112.
--
Η Sarah Skwire είναι senior fellow του Liberty Fund Inc., ποιήτρια και συγγραφέας του εγχειριδίου γραφής Writing with a Thesis.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στα αγγλικά στις 9 Ιουνίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
