Του Alex Tabarrok
Ήταν μια από τις πιο ραγδαίες εξοντώσεις ενός πληθυσμού άγριων ζώων στην παγκόσμια ιστορία - και συνέβη σχεδόν εξ ολοκλήρου στα κρυφά. Η Σοβιετική Ένωση ήταν μέλος της Διεθνούς Σύμβασης για τη Ρύθμιση της Φαλαινοθηρίας, μιας συνθήκης του 1946 που έθετε ένα ετήσιο ανώτατο όριο φαλαινών ανά χώρα. Μέχρι να εφαρμοστεί η απαγόρευση της εμπορικής φαλαινοθηρίας το 1986, οι Σοβιετικοί είχαν αναφέρει τη θανάτωση 2.710 μεγάπτερων (humpback) φαλαινών στο Νότιο Ημισφαίριο.
Στην πραγματικότητα όμως, οι σοβιετικοί στόλοι φαλαιονοθηρικών είχαν θανατώσει σχεδόν 18 φορές περισσότερες φάλαινες, μαζί με χιλιάδες άλλα κητώδη που δεν αναφέρθηκαν. Επρόκειτο για μια περίπλοκη και θρασεία επιχείρηση παραπλάνησης: Οι σοβιετικοί πλοίαρχοι για δεκαετίες μεταμφίεζαν τα φαλαινοθηρικά, παραποιούσαν τα επιστημονικά δεδομένα και αποπροσανατόλιζαν τις διεθνείς αρχές. Όπως εκτιμούν οι θαλάσσιοι βιολόγοι Yulia Ivashchenko, Phillip Clapham, και Robert Brownell επρόκειτο για «ένα από τα ίσως μεγαλύτερα περιβαλλοντικά εγκλήματα του 20ου αιώνα».
Η χαμηλή σοβιετική ζήτηση για προϊόντα φάλαινας
Αυτά αναφέρει το εξαιρετικό άρθρο του Charles Homans στην Pacific Standard. Οι Σοβιετικοί θανάτωσαν παράνομα περίπου 180.000 φάλαινες, οδηγώντας πολλά είδη στο χείλος της εξαφάνισης. Γιατί όμως; Η προφανής απάντηση είναι λάθος:
«...Η Σοβιετική Ένωση δεν είχε κάποια ιδιαίτερη πραγματική ζήτηση για προϊόντα φάλαινας. Από την στιγμή που αφαιρούταν το λίπος για να μετατραπεί σε λάδι, το υπόλοιπο ζώο συχνά αφηνόταν να σαπίσει στη θάλασσα ή πήγαινε σε υψικαμίνους για να μετατραπεί σε οστεοπολτό - ένα υλικό χαμηλής αξίας που χρησιμοποιείται ως αγροτικό λίπασμα και κατασκευάζεται από τα λίγα εκείνα ζωικά υποπροϊόντα που τα σφαγεία και τα συσκευαστήρια αλιευμάτων δεν μπορούν να αξιοποιήσουν με πιο επικερδή τρόπο… Γιατί μια χώρα που χρειάζεται τόσο λίγο τις φάλαινες θανατώνει τόσες πολλές;».
Η απάντηση αποκαλύπτει σε μεγάλο βαθμό το πόσο ανέφικτος είναι ο ορθολογικός οικονομικός υπολογισμός υπό τον σοσιαλισμό (καθώς και το μικρότερο, μολονότι σημαντικό πρόβλημα που αφορά και τον καπιταλισμό, της λάθος εκτίμησης λόγω εξωτερικοτήτων, και της δύσκολης ευθυγράμμισης των ιδιωτικών και των κοινωνικών κινήτρων). Η απάντηση εμφανίστηκε μόλις το 2008, όταν μεταφράστηκαν και δημοσιεύθηκαν, πολύ καιρό μετά τον θάνατό του, τα απομνημονεύματα του Άλφρεντ Μπερζίν, ενός επιστήμονα της αλιείας της σοβιετικής εποχής. Ο Homans συνοψίζει:
«Ο Μπερζίν γράφει ότι οι Σοβιετικοί φαλαινοθήρες στέλονταν να θανατώσουν φάλαινες απλώς και μόνο για να πουν ότι τις θανάτωσαν. Κίνητρό τους ήταν η υποχρέωση να καλύψουν τους αδιαφανείς επιμέρους στόχους των πενταετών πλάνων που κατηύθυναν την σοβιετική οικονομία, οι οποίοι καθορίζονταν χωρίς να λάβουν ιδιαίτερα υπόψη την πραγματική ζήτηση για προϊόντα φάλαινας στη Σοβιετική Ένωση. 'Οι φαλαινοθήρες ήξεραν ότι το πλάνο πρέπει να υλοποιηθεί σε κάθε περίπτωση!” γράφει ο Μπερζίν. Το [φαλαινοθηρικό] Sovetskaya Rossiya φαίνεται να περιέχει στον μικρόκοσμό του όλα τα λάθη που αναγνώριζε ο Μπερζίν στο σοβιετικό σύστημα: τον ανορθολογισμό, τη βία, την τάση προς το έγκλημα».
Μπορείτε να βρείτε τα απομνημονεύματα του Μπερζίν εδώ. Έχουν χαρακτήρα πικρό, σαρδόνιο, θλιβερό και αστείο.
«Οι φαλαινοθήρες ήξεραν ότι το πλάνο πρέπει να υλοποιηθεί σε κάθε περίπτωση! Αναζητώντας φάλαινες, απομακρύνονταν ολοένα και περισσότερο από τα νησιά και έφερναν στους σταθμούς επεξεργασίας σαπισμένα πτώματα φαλαινών που δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τροφή. Αυτό δεν θεωρούταν πρόβλημα από κανέναν. Το πλάνο - σε κάθε περίπτωση! Και οι φαλαινοθήρες θανάτωναν τα πάντα».
Συνολική παραγωγή
Γιατί να φέρνουν πίσω σαπισμένες φάλαινες; Καθώς δεν υπήρχαν τιμές, οι Σοβιετικοί έπρεπε να υπολογίζουν με πολύ χονδροειδείς τρόπους, κυρίως με τη συνολική παραγωγή. Στο περίφημο παρακάτω σκίτσο, το εργοστάσιο υποτίθεται ότι πρέπει να παραγάγει x τόνους καρφιά, και βρίσκει ότι ο ευκολότερος τρόπος για να το κάνει αυτό είναι να παραγάγει ένα και μόνο μεγάλο καρφί. Το σκίτσο καταδεικνύει ένα πραγματικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε η σοβιετική οικονομία και έχουν καταγράψει πολλοί, μεταξύ των οποίων και ο Μπερζίν.
[https://fee.org/media/34248/nail.jpg?width=243.1640625&height=600]
«Μια άλλη έννοια - εξίσου τρομακτική, άσχημη και παράλογη - είναι αυτή της 'συνολικής παραγωγής'. Πρόκειται για μια χαρακτηριστική κατασκευή του σοσιαλισμού, που δεν θα μπορούσε να υπάρχει σε οποιοδήποτε άλλο σύστημα. Συνολική παραγωγή: περιγράφει την κατάσταση όπου κανείς δεν ενδιαφέρεται για το ζώο καθαυτό, και το μόνο που έχει σημασία είναι το μέγεθος της ψαριάς - οι αναφορές να γράφουν τσέντνερ (εκατόκιλα) και μετρικούς τόνους, ακόμη κι αν πρόκειται για ψάρια που ξαναπετάχτηκαν στη θάλασσα, ή για σαπισμένες φάλαινες».
Οι φαλαινοθήρες πληρώνονταν καλά, αλλά η πληρωμή αυτή δεν ήταν απλώς ένα θετικό κίνητρο. Πάντα υπήρχε κατά νου η ιστορία του κλάδου. Όπως γράφει ο Homans:
«Οι φαλαινοθηρικοί στόλοι που πετύχαιναν ή και υπερέβαιναν τους στόχους αμείβονταν πλουσιοπάροχα, οι θρίαμβοί τους αναφέρονταν στον σοβιετικό τύπο, και τα πληρώματα λάμβαναν μεγάλα μπόνους. Η αποτυχία όμως κάλυψης των στόχων είχε βαριές συνέπειες. Οι πλοίαρχοι υποβιβάζονταν και τα μέλη του πληρώματος απολύονταν. Μερικές φορές οι αναφορές στο Υπουργείο Αλιείας κατέγραφαν ονομαστικά τους υπολόγους.
Οι αξιωματικοί των σοβιετικών πλοίων γνώριζαν την ιστορία του Αλεξάντερ Ντούντνικ, πλοιάρχου του Αλεούτ, του μόνου πλοίου-εργοστασίου που διέθεταν οι Σοβιετικοί πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Ντούντνικ είχε αναγνωριστεί ως πρωτοπόρος της σοβιετικής φαλαινοθηρίας και είχε τιμηθεί με το μετάλλιο του Τάγματος του Λένιν - την ύψιστη τιμή του Κομμουνιστικού Κόμματος - το 1936. Τον επόμενο όμως χρόνο, ο στόλος του απέτυχε να πετύχει τους στόχους παραγωγής. Όταν ο στόλος του Αλεούτ προσέδεσε στο Βλαδιβοστόκ το 1938, ο Ντούντνικ συνελήφθη από τη μυστική αστυνομία, φυλακίστηκε και ανακρίθηκε με την κατηγορία ότι ήταν πράκτορας των Ιαπώνων. Η πτώση του μπορεί να είναι χαρακτηριστική της ιδιαίτερης παράνοιας της εποχής του Στάλιν, λειτουργούσε όμως ως σιωπηρή υπενθύμιση προς τους πλοιάρχους για τις επόμενες δεκαετίες».
Ο επιστήμονας Μπερζίν γράφει για το ποιοι έφταναν στην κορυφή του σοβιετικού συστήματος:
«Κατά κανόνα, οι άνθρωποι που γίνονταν κομισάριοι ήταν αυτοί που δεν μπορούσαν να βρουν άλλη δουλειά. Δεν ήταν ιδιαίτερα έξυπνοι, αλλά είχαν μεγάλη έπαρση, μεγάλη εικόνα για τον εαυτό τους, ιδιαίτερα αφού είχαν δοκιμάσει την εξουσία και μάλιστα επί άλλων ανθρώπων. Ήταν εκείνοι που σκέφτονταν να κάνουν καριέρα στο κομματικό σύστημα, που μπορούσαν να μιλήσουν δυνατά και πειστικά από ένα δημόσιο βήμα, και που έκαναν τις χάρες των αφεντικών. Αυτοί ήταν οι άνθρωποι που μπορούσαν να ανέλθουν την κομματική κλίμακα, και μάλιστα γρήγορα.
Οι Ρώσοι έχουν μια καλή αίσθηση του χιούμορ, και γελούν ακόμη και όταν θα έπρεπε να κλαίνε… Να ένα ρωσικό αστείο: στον πάγκο ενός μαγαζιού υπάρχουν διάφορα μυαλά. Ανάμεσα σ' αυτά υπάρχουν μυαλά κομισάριων, που πωλούνται πολύ πιο ακριβά από τα μυαλά των ζώων της φάρμας. 'Γιατί είναι τόσο ακριβά τα μυαλά κομισάριου;' ρωτά ένας πελάτης. Και ο υπάλληλος απαντά: 'Μα ξέρετε πόσους πολλούς κομισάριους χρειάζεται να σφάξουμε για να πάρουμε ένα κιλό μυαλά;'».
Ένα σύστημα χτισμένο πάνω σε ψέματα
Το σύστημα αυτό ήταν χτισμένο πάνω σε ψέματα - και αναγκαστικά:
«Επί εβδομήντα σοβιετικά χρόνια, η βιομηχανία των ψεμάτων δημιουργήθηκε, πήρε σχήμα, και τελειοποιήθηκε στη χώρα. Τα ψέματα ενθαρρύνονταν και καλλιεργούνταν, και οι άνθρωποι εξαναγκάζονταν να τα λένε. Ψέματα στην τέχνη, ψέματα στις ταινίες, στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο και τις εφημερίδες. Ένας συνάδελφός μου συνήθιζε να λέει: 'Τι ανάγκη έχω το Κροκοντίλ [σοβιετικό σατιρικό περιοδικό]; Όταν πάω στη δουλειά αγοράζω την Πράβντα και σε όλο τον δρόμο πεθαίνω από τα γέλια'. Ψέματα στα στοιχεία της Κεντρικής Στατιστικής Υπηρεσίας. Ακόμη και τα στοιχεία για το Τσέρνομπιλ ήταν ψέματα, απαίσια και απάνθρωπα, αξιοκατάκριτα ψέματα. Ψέματα για την ιστορία της χώρας μας, την οποία οι ηγέτες της αλλάζουν ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες τους. Σ' αυτό το τελευταίο, οι άνθρωποι αντέδρασαν με ένα πικρό χαμόγελο: 'Ιδρύθηκε απ' ό,τι φαίνεται κάποιο ινστιτούτο πειραματικής ιστορίας'.
...Οι άνθρωποι έλεγαν ψέματα είτε αυτό χρειαζόταν, είτε όχι - και θα έλεγα ότι τα ψέματα αυτά ήταν παθολογικά και σε όλα τα επίπεδα. Από το πιο κραυγαλέο ψέμα στο διεθνές επίπεδο… μέχρι τα αφελή αλλά περήφανα ψέματα του τύπου: 'Σοβιετικό σημαίνει το καλύτερο'. Μερικές φορές ήταν ανόητα ψέματα που λέγονταν με αυτοπεποίθηση όπως στην ποιητική αποστροφή: 'Ως γνωστόν, η γη ξεκινά από το Κρεμλίνο', ή ήταν απολύτως ηλίθια: 'Ολόκληρη η σοβιετική γη είναι ατελείωτο τραγούδι και χορός'. Απλώς αναλογιστείτε τη σημασία αυτών των λέξεων! Άκουγε κανείς στο ραδιόφωνο και τις συναυλίες στίχους όπως: 'Περπατά κανείς στην απέραντη γη μας σαν να του ανήκει' ή 'Πόσο υπέροχο είναι να ζει κανείς στη σοβιετική μας χώρα…' Και όλα αυτά διαδίδονταν κατά τη δεκαετία του 1930 όταν η χώρα ήταν περιφραγμένη με το φριχτό σύρμα των γκούλαγκ…».
Ο Alex Tabarrok είναι καθηγητής οικονομικών στο George Mason University και αρθρογραφεί στο μπλογκ Marginal Revolution με τον Tyler Cowen.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 23 Μαΐου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
