Αναλογιστείτε το εξής: Χωρίς ανταγωνισμό και την απειλή της αποτυχίας, οι εταιρίες δεν θα εμπλακούν στη δοκιμή καινοτόμων πρακτικών που αλλάζουν τους κανόνες του παιχνιδιού, ούτε θα υιοθετήσουν νέες τεχνολογίες. Ο οικονομολόγος Joseph Berliner στο βιβλίο του The Innovation Decision in Soviet Industry ονόμασε αυτόν τον μηχανισμό της αγοράς το «αόρατο πόδι» - ένα συμπλήρωμα στο αόρατο χέρι του Άνταμ Σμιθ - και υποστήριξε ότι η απουσία του μας βοηθά να κατανοήσουμε την απουσία καινοτομίας στη Σοβιετική Ένωση. Ο Berliner γράφει ότι «από την οπτική της καινοτομίας, το κακό με το μονοπώλιο είναι ότι επιτρέπει στους παραγωγούς να απολαμβάνουν υψηλά ποσοστά κέρδους χωρίς να χρειάζεται να αναλάβουν τις κοπιώδεις και ριψοκίνδυνες δραστηριότητες που σχετίζονται με την τεχνολογική αλλαγή».
Η λέξη «ριψοκίνδυνες» έχει εδώ κομβική σημασία, καθώς μια καινοτομία μπορεί να αποδειχθεί αποτυχημένη. Και ακόμη και στην περίπτωση που μια νέα τεχνολογία εντέλει ενισχύσει την παραγωγή, μπορεί να υπάρχει μια περίοδος προσαρμογής όπου η παραγωγή θα είναι χαμηλότερη απ’ ό,τι πριν καθώς ενσωματώνεται αυτή η τεχνολογία. O ιστορικός της επιστήμης Loren Graham δίνει ένα παράδειγμα αυτής της δυναμικής στο βιβλίο του Lonely Ideas: Can Russia Compete? του 2013 (και αναφέρεται στον Berliner):
«Όπως παρατήρησε ο οικονομολόγος Joseph Berliner, το θανάσιμο ελάττωμα του σοβιετικού οικονομικού συστήματος ήταν η αδυναμία του να προάγει τη δημιουργικότητα και την καινοτομία. Η αγανάκτηση των σοβιετικών μηχανικών που τόσο συχνά δεν είχαν τη δυνατότητα να εισαγάγουν τις καινοτομίες τους στην πράξη αποτυπώθηκαν με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο στο διάσημο μυθιστόρημα του Vladimir Dudintsev Ουκ επ’ άρτω μόνω το 1956. Στο μυθιστόρημα αυτό, ένας μηχανικός που έχει επινοήσει μια καλύτερη μέθοδο για την κατασκευή μεταλλικών σωλήνων προσπαθεί μάταια να προσελκύσει την προσοχή του εργοδότη του ή οποιουδήποτε άλλου στη σοβιετική γραφειοκρατία που μπορεί να θέλει να βελτιώσεις τις σοβιετικές μεθόδους παραγωγής. Αυτό που ανακαλύπτει είναι ότι οι σοβιετικοί διοικητές ενδιαφέρονται κυρίως στον όγκο παραγωγής και όχι στις βελτιώσεις, καθώς αμείβονται ανάλογα με την αύξηση στον όγκο παραγωγής που πετυχαίνουν. Έτσι, αντιδρούν σε κάθε καινοτομία που θα τους υποχρέωνε να σταματήσουν προσωρινά τη γραμμή παραγωγής μέχρι να εγκατασταθούν τα νέα μηχανήματα. Το μυθιστόρημα του Dudintsev είχε τόσο μεγάλη ανταπόκριση μεταξύ των Σοβιετικών μηχανικών (που τότε ήταν η μεγαλύτερη ομάδα μορφωμένων ανθρώπων στη Σοβιετική Ένωση) που έγινε best-seller μέχρι που απαγορεύτηκε από τις σοβιετικές αρχές».
Η απουσία όμως του “αόρατο ποδιού” και οι επιπτώσεις της στη σοβιετική οικονομία είναι ένα μέρος μόνο του επιχειρήματος του Graham ως προς το γιατί μια χώρα που είχε τις δυνατότητες για μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις δεν μπόρεσε να αξιοποιήσει αυτές τις προόδους στην οικονομία της για να ενισχύσει την παραγωγικότητά της. Ξανά από τον GrahamQ
“Το άτομο που επινοεί μια ιδέα που έχει εμπορικές δυνατότητες χρειάζεται διάφορους ενθαρρυντικούς κοινωνικούς παράγοντες για να πετύχει. Αυτοί περιλαμβάνουν τις στάσεις, την οικονομία, το νομικό και οργανωσιακό περιβάλλον, την πολιτική. Η κοινωνία πρέπει να εκτιμά την επινοητικότητα και το πρακτικό πνεύμα. Το οικονομικό σύστημα πρέπει να παρέχει επενδυτικές ευκαιρίες. Το νομικό σύστημα πρέπει να προστατεύει τη διανοητική ιδιοκτησία και να ανταμείβει τους εφευρέτες. Και το πολιτικό σύστημα δεν πρέπει να φοβάται τις τεχνολογικές καινοτομίες ή τους επιτυχημένους επιχειρηματίες, αλλά να τους προάγει. Οι ασφυκτικές γραφειοκρατίες και η διαφθορά πρέπει να περιορίζονται. Πολλοί άνθρωποι στις δυτικές, και ολοένα και περισσότερο και στις ασιατικές κοινωνίες, θεωρούν δεδομένες αυτές τις προϋποθέσεις. Το πόσο δύσκολο όμως είναι συχνά αυτές να υπάρχουν, καταδεικνύεται από την ιστορία της Ρωσίας, καθώς και από τη σημερινή Ρωσία.
Με άλλα λόγια, η Ρωσία επλήγη από τον σοσιαλισμό, ο οποίος επιδείνωσε πολλά προϋπάρχοντα προβλήματα. Τι συμβαίνει όμως με την Κίνα; Ο Graham ομολογεί ότι η ταχέως αναπτυσσόμενη οικονομία της αποτελεί “τη μεγαλύτερη πρόκληση για τη βασική ιδέα του βιβλίου, ότι δηλαδή η τεχνολογία είναι πιο δημιουργική και πετυχημένη σε μια δημοκρατική και εύνομη κοινωνία. Πολλά θα εξαρτηθούν από το μέλλον, αλλά προς το παρόν η Κίνα σημείωσε πολύ μεγαλύτερη επιτυχία στο να πετύχει οικονομική ανάπτυξη απ’ ό,τι στο να δημιουργήσει τις δικές της καινοτόμες υψηλές τεχνολογίες”. Το να ακολουθεί κανείς με γρήγορα βήματα όντως δεν είναι το ίδιο με το να διευρύνει τα σύνορα της καινοτομίας, και αυτή την πραγματικότητα την αναγνωρίζει το Πεκίνο στα σχέδια του για τη βιομηχανική πολιτική όπου στοχεύει να καταστήσει τη χώρα παγκόσμιο ηγέτη σε ένα μεγάλο εύρος προηγμένων τεχνολογιών.
Επαρκεί όμως η ωμή δύναμη, ο ιεραρχικός σχεδιασμός, ακόμη και με τεράστια χρηματοδότηση, όταν δεν υπάρχει αυτή η οικολογία της καινοτομίας που περιγράφει ο Graham; η Cai Xia υποστηρίζει ότι θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί. Η Cai διατέλεσε καθηγήτρια πολιτικής θεωρίας στην Κεντρική Κομματική Σχολή του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος στο Πεκίνο από το 1998 μέχρι το 2012, και ζει εξόριστη στην Αμερική από το 2018. Παραθέτω από το τελευταίο της δοκίμιο στον Economist:
«Η καινοτομία λοιπόν είναι η βάση της μελλοντικής ανάπτυξης. Μια ουσιώδης προϋπόθεση της δημιουργικότητας είναι ο σεβασμός έναντι της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η προστασία των βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων, και η υπεράσπιση της ελευθερίας της σκέψης και της έκφρασης. Για να συνεχιστεί η οικονομική ανάπτυξη της Κίνας, πρέπει η χώρα να ακολουθήσει τη γενική παγκόσμια τάση της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Το μονοκομματικό της σύστημα όμως αντιτίθεται θεμελιωδώς στην ελευθερία και τη δημοκρατία. Αυτό δεν είναι μόνο ένα τεράστιο εμπόδιο για την ανάπτυξη της Κίνας, αλλά και καταστροφικό σε ό,τι αφορά τις ελευθερίες του πολίτη. Οι πυλώνες της μονοκομματικής δικτατορίας της Κίνας είναι η βία και ο τρόμος, τα ψέματα και η εξαπάτηση, σε συνδυασμό με την αυστηρή επιτήρηση».
Έχω γράψει στο παρελθόν για το πρόβλημα της παραγωγικότητας της Κίνας, το οποίο - αν ο Graham, η Cai και εγώ έχουμε δίκιο - δεν θα διορθωθεί υπό το αυταρχικό κρατικό-καπιταλιστικό μοντέλο που προωθεί ο Σι Τζινπίνγκ. Η αποτυχία των σοσιαλιστικών οικονομιών πρέπει βεβαίως να διδάξει και την Αμερική σε ό,τι αφορά τη σημασία του δημοκρατικού καπιταλισμού, ακόμη και με τις αναταράξεις που αυτός συνεπάγεται, για τη δημιουργία μια ευημερούσας κοινωνίας που βοηθά τους πολίτες της να μεγιστοποιήσουν το ανθρώπινο κεφάλαιό τους.
--
Ο James Pethokoukis είναι αρθρογράφος και μπλόγκερ στο American Enterprise Institute (ΑΕΙ).
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 15 Δεκεμβρίου 2021 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του American Enterprise Institute και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
