Του Philip Booth*
Ο διοικητής της Τράπεζας της Αγγλίας Mark Carney βρέθηκε πρόσφατα στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων λόγω των προβλέψεών του σχετικά με το τι μπορεί να συμβεί όταν τα ρομπότ αναλάβουν πολλά εργατικά καθήκοντα στην αγορά από τους ανθρώπους.
Ο Carney υποστήριξε πως, αν η εκμηχάνιση οδηγήσει σε χαμηλότερα επίπεδα διαβίωσης και σε μεγαλύτερη ανισότητα, “ο Μαρξ και ο Ένγκελς μπορεί να γίνουν επίκαιροι ξανά”. Υπάρχουν αρκετές υποθετικές προτάσεις σ' αυτή την ανάλυση, αλλά δεν είναι σαφής ο λόγος που ο διοικητής ανακινεί φόβους όταν μια βαθύτερη εξέταση εγείρει διαφορετικά αλλά σημαντικότερα ζητήματα.
Ο Carney συνέκρινε την επικείμενη εκμηχάνιση με την πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση. Κατά τις πρώτες δεκαετίες της πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης, υποστήριξε, οι εργάτες δεν ωφελήθηκαν πλήρως από την αύξηση της παραγωγικότητας λόγω της εκμηχάνισης. Αυτό φαίνεται να οδήγησε στη γέννηση των ιδεών του Μαρξ και του Ένγκελς.
Ο όλος συλλογισμός είναι κάπως αλλόκοτος. Τα επίπεδα διαβίωσης δεν τελματώθηκαν την εποχή που οι μηχανικοί αργαλειοί αντικαθιστούσαν τα αντίστοιχα εργαστήρια στα τέλη του 18ου αιώνα. Η Βιομηχανική Επανάσταση έχει κακή φήμη. Είναι αλήθεια ότι ένας σχετικά μικρός αριθμός ειδικευμένων τεχνιτών επλήγησαν μακροπρόθεσμα από την εκμηχάνιση. Η τεράστια όμως πλειονότητα των ανθρώπων κέρδισε απ' αυτήν, καθώς οι τιμές των αγαθών πρώτης ανάγκης έπεσε όταν κατέστη δυνατό αυτά τα παράγονται με λιγότερη εξειδικευμένη εργασία και πολύ περισσότερο κεφάλαιο. Είναι αλήθεια ότι, καθώς οι άνθρωποι μετακινήθηκαν προς τις πόλεις, η φτώχεια έγινε πιο εμφανής. Ίσως αυτό ήταν που οδήγησε στα γραπτά του Μαρξ και του Ένγκελς. Παρ' όλα αυτά τα εισοδήματα αυξήθηκαν και η εργασία, η τροφή και οι υπόλοιπες ανάγκες της ζωής διασφαλίστηκαν περισσότερο.
Ο Mark Carney πιθανόν είναι ιρλανδικής καταγωγής. Δεν θα ήταν περίεργο αν η οικογένειά του έφυγε από την Ιρλανδία λόγω του λιμού της πατάτας κατά τη δεκαετία του 1840 (όπως, πιστεύω, έκανε ένας από τους δικούς μου προγόνους). Πριν τη Βιομηχανική Επανάσταση και στις χώρες που παρέμειναν προσκολλημένες στις παλιές μεθόδους παραγωγής, οι φτωχοί απείχαν μια κακή σοδειά από τον υποσιτισμό ή τον θάνατο.
Και όχι μόνο αυτό, αλλά δεν υπήρχε καμία σημαντική διάδοση των μαρξιστικών ιδεών στη Βρετανία της εποχής. Η πρώτη μαρξιστική οργάνωση στο Ηνωμένο Βασίλειο σχηματίστηκε μόλις τη δεκαετία του 1880, αρκετές δεκαετίες μετά την περίοδο στην οποία αναφέρεται ο Carney. Το σημαντικότερο έργο του Ένγκελς δεν μεταφράστηκε καν στα αγγλικά παρά μόνο το 1885. Μάλιστα, καθώς διευρυνόταν η εκλογική βάση, συνήθως οι Συντηρητικοί ήταν αυτοί που ωφελούνταν από αυτό. Οι χώρες στις οποίες κυριάρχησαν οι μαρξιστικές ιδέες δεν ήταν αυτές στις οποίες συνέβαινε η Βιομηχανική Επανάσταση.
Το παρελθόν δεν ταιριάζει στην περιγραφή του Carney. Μήπως όμως ταιριάζει το μέλλον;
Ο Διοικητής της Τράπεζας της Αγγλίας υποστήριξε ότι η εκμηχάνιση θα οδηγήσει στην τελμάτωση των εισοδημάτων για μεγάλες ομάδες ανθρώπων, με τους ιδιοκτήτες του κεφαλαίου να λαμβάνουν ένα πολύ μεγαλύτερο μερίδιο του εθνικού εισοδήματος. Ο Mark Carney δίνει παραδείγματα θέσεων εργασίας της μεσαίας τάξεις που αναλαμβάνονται από μηχανές - εξ ου και η αναλογία με τη Βιομηχανική Επανάσταση.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μια μικρή ομάδα ανθρώπων μπορεί να πληγεί πρόσκαιρα από την εκμηχάνιση, όπως συνέβη και κατά τον 18ο αιώνα. Αν ένας αρθρογράφος μιας εφημερίδας μπορεί να διαβάσει δυνατά μια στήλη η οποία θα ηχογραφηθεί, θα διορθωθεί και θα εγγραφεί προς τύπωση από λογισμικό αναγνώρισης φωνής, οι εφημερίδες θα γίνουν φθηνότερες - αλλά οι διορθωτές κειμένων δεν θα έχουν πλέον δουλειά. Οι επόμενες καλύτερες επιλογές τους μπορεί βραχυπρόθεσμα να είναι περιορισμένες. Ο Carney όμως δεν περιέγραψε την προοπτική μια μικρή ομάδα ανθρώπων να χάσουν τις δουλειές τους - κάτι που συμβαίνει από την αρχή της ιστορίας. Περιέγραψε μια πιθανή κατάσταση όπου τεράστιοι αριθμοί ανθρώπων θα δουν τους ρόλους τους να αναλαμβάνονται από μηχανές. Είναι άραγε πραγματικά πιθανό όλοι αυτοί οι άνθρωποι να βρεθούν σε χειρότερη θέση;
Φανταστείτε έναν κόσμο όπου παράγονται δύο κατηγορίες αγαθών. Η παραγωγή του αγαθού Α μπορεί να υποστεί εκμηχάνιση με τη χρήση ρομπότ, αλλά η παραγωγή του αγαθού Β δεν μπορεί. Και τα δύο αγαθά αποτελούν ένα μεγάλο μέρος της οικονομίας.
Ως αποτέλεσμα της εκμηχάνισης, πολύ μεγαλύτερη ποσότητα του αγαθού Α μπορεί να παραχθεί με πολύ λιγότερη εργασία. Τι θα συμβεί στη συνέχεια; Ίσως να απολυθούν πολλοί άνθρωποι που κατασκευάζουν το αγαθό Α. Θα υπάρχουν άλλα πράγματα που θα μπορούν να κάνουν, αλλά βραχυπρόθεσμα θα πληρώνονται λιγότερα χρήματα. Η ανησυχία είναι ότι οι ιδιοκτήτες των ρομπότ θα καρπώνονται πλέον όλα τα έσοδα. Ακόμη, θα διευρυνθεί η ανισότητα καθώς οι κατασκευαστές του αγαθού Β θα συνεχίσουν να έχουν τις θέσεις εργασίας τους, αλλά ό,τι αγοράζουν θα είναι πλέον φθηνότερο.
Τα κέρδη των παραγωγών του αγαθού Α μπορεί να είναι τεράστια. Όμως αυτή η κατάσταση δεν είναι σταθερή. Περισσότεροι επιχειρηματίες θα παράγουν το αγαθό Α (από το οποίο μπορούν να αποκομίσουν μεγάλα κέρδη). Το αγαθό Α θα γίνει τότε φθηνότερο, καλύτερης ποιότητας και πιο άφθονο, όπως ακριβώς συνέβη με τα βαμβακερά και μάλλινα προϊόντα κατά τον 19ο αιώνα. Τα υπερβολικά κέρδη θα εξαφανιστούν με τον ανταγωνισμό. Περισσότεροι άνθρωποι θα είναι διαθέσιμοι για την παραγωγή του αγαθού Β και θα αλλάξουν επάγγελμα. Μπορεί να απασχοληθούν στις υπηρεσίες, όπως στη νοσοκομειακή φροντίδα ή τη φροντίδα για τους ηλικιωμένους. Η παροχή και αυτών των υπηρεσιών θα γίνει πιο άφθονη και φθηνότερη.
Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι σε κάθε δυτική χώρα (καθώς και στις περισσότερες ασιατικές), ο κύριος ρεαλιστικός μακροπρόθεσμος οικονομικός φόβος αφορά τη γήρανση του πληθυσμού και την συνεπακόλουθη έλλειψη φορολογούμενων εργαζομένων την ώρα που ο αριθμός των ηλικιωμένων θα αυξάνεται. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στη μη βιωσιμότητα των συντάξεων και της παροχής υπηρεσιών υγείας που χρηματοδοτούνται από τη φορολόγηση. Αν οι άνθρωποι που πιστεύουν πως τα ρομπότ θα αλλάξουν τον κόσμο έχουν δίκιο, η έλευσή τους θα ελαφρύνει τα σοβαρότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι αναπτυγμένες χώρες.
Είναι δύσκολο να φανταστούμε πως ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού θα βρεθεί σε χειρότερη θέση μ' αυτό το σενάριο. Κάποιοι μπορεί να αλλάξουν επάγγελμα, αλλά αν τόσα πολλά πράγματα θα μπορούν να παραχθούν με λιγότερη εργασία, τα πάντα θα είναι πιο άφθονα και φθηνότερα.
Ως ένα βαθμό, αυτό πρόκειται για τη συνέχιση μιας διαδικασίας που συμβαίνει εδώ και καιρό. Με την εξαίρεση του Λονδίνου, εδώ και δεκαετίες οι ώρες εργασίας μειώνονται στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μπορεί να μειωθούν ακόμη περισσότερο καθώς ο ελεύθερος χρόνος γίνεται πιο πολύτιμος από τη συσσώρευση ακόμη περισσότερων αγαθών. Οι άνθρωποι μπορεί ολοένα και περισσότερο να προτιμούν να καταναλώνουν (και να παράγουν) περισσότερα προσωποποιημένα προϊόντα όπως μπύρες και ψωμί από μικρούς παραγωγούς - ξανά, αυτό ήδη συμβαίνει. Ίσως αυτή η διαδικασία μας επιτρέψει να σκεφτούμε από την αρχή την εργασία καθώς το να εξασφαλίζουμε το ψωμί και το βούτυρό μας θα γίνει ολοένα και λιγότερο έντονη έγνοια. Ακόμη, αν τα συνολικά κέρδη που θα αποκομίζουν οι ιδιοκτήτες του κεφαλαίου αυξηθούν (πράγμα που μπορεί να συμβεί συνολικά απλώς επειδή υπάρχει περισσότερο κεφάλαιο στην παραγωγική διαδικασία), τότε θα πρέπει να εφαρμόσουμε πολιτικές που θα επιτρέπουν στο κεφάλαιο να κατανέμεται ευρύτερα. Είναι σαφώς σημαντικό τα μονοπωλιακά κέρδη να μην προστατεύονται από νόμους περί της πνευματικής ιδιοκτησίας. Υπάρχουν πολλά σημεία στην κοινωνική διδασκαλία του καθολικισμού που αφορούν τη σημασία της αποταμίευσης και τη φύση της εργασίας σε έγγραφα όπως το Rerum Novarum και το Laborem Exercens.
Η διαίσθησή μου είναι ότι οι αλλαγές στις αγορές εργασίας θα είναι αργές και όχι επαναστατικές (με την οποιαδήποτε έννοια της λέξης). Οι οικονομίες που λειτουργούν καλά μπορούν να αντιμετωπίσουν επιτυχώς την αλλαγή. Οι οικονομολόγοι θα πρέπει να είναι προσεκτικοί όταν επιχειρούν να προβλέψουν τι πρόκειται να συμβεί τόσο στην οικονομία, όσο και στο πολιτικό σύστημα μέσα στα επόμενα 50 χρόνια. Ήδη δυσκολεύονται να προβλέψουν το άμεσο μέλλον με ακρίβεια. Τα λόγια του Carney είναι απλή εικοτολογία και αποπροσανατολίζουν από την ανάγκη για μια σοβαρή ανάλυση των σημαντικών προβλημάτων.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο Transatlantic Blog του Acton Institute.
--
*Ο Philip Booth είναι καθηγητής χρηματοπιστωτικών, δημόσιας πολιτικής και ηθικής στο St Mary's University, Twickenham και μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του Institute of Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 26 Απριλίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
