Του Barry Brownstein
Πριν από χρόνια, μια φοιτήτριά μου σ' ένα πρόγραμμα ΜΒΑ είχε μεταναστεύσει από την Αλβανία όπου είχε μεγαλώσει υπό κομμουνισμό. Η φοιτήτρια αυτή μοιράστηκε με τους συμφοιτητές της τις πιο αναπάντεχες διαφορές στη νοοτροπία που παρατήρησε μεταξύ των Αμερικανών και των Αλβανών.
Συγκινήθηκε όταν εξήγησε πως στην Αλβανία η φιλανθρωπία σπάνιζε - το να νοιάζεσαι για τον οποιονδήποτε άλλο πέρα από τον εαυτό σου και την οικογένειά σου ήταν ασύνηθες. Αντιθέτως, είδε τους Αμερικανούς ως γενναιόδωρους και συμπονετικούς.
Η φοιτήτριά μου περιέγραψε πόσο αναστατώθηκε όταν άκουσε την άποψη ότι ο καπιταλισμός οδηγεί σε μια νοοτροπία της επιβίωσης του ισχυροτέρου. Κατά τη δική της εμπειρία, το αντίθετο ήταν που ίσχυε: υπό τον κομμουνισμό, η νοοτροπία ήταν να μη νοιάζεσαι για τους άλλους.
Σήμερα έχει περισσότερους λόγους να αναστατώνεται. Μεταξύ μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας, η πεποίθηση ότι ο καπιταλισμός μας διδάσκει να ενδιαφερόμαστε τόσο πολύ για τα δικά μας συμφέροντα που γινόμαστε αδιάφοροι για την ευημερία των άλλων φαίνεται να γίνεται αποδεκτή ως αλήθεια.
Όπως παρατηρεί ο συντάκτης του FEE Dan Sanchez, «Μερικοί φτάνουν μέχρι το σημείο να ζητούν την κατάργηση του καπιταλισμού προς όφελος του σοσιαλισμού προκειμένου να αποκαταστήσουμε πλήρως την αλληλεγγύη και την σκόπιμη προώθηση του δημόσιου συμφέροντος στις καρδιές των ανθρώπων».
Η καθηγήτρια νευροεπιστημών Abigail Marsh, στο βιβλίο της The Fear Factor (Η παράμετρος του φόβου) παρατηρεί «Οι πλειονότητες των ερωτηθέντων στις ΗΠΑ και αλλού πιστεύουν ότι οι άνθρωποι είναι κατά κανόνα εγωιστές, τους απασχολεί αποκλειστικά το δικό τους συμφέρον και είναι αναξιόπιστοι - και ότι γίνονται χειρότεροι με τον χρόνο».
Η ευρεία όμως υιοθέτηση μιας πεποίθησης δεν την καθιστά και αληθή. Ο καπιταλισμός ενθαρρύνει τον αλτρουισμό.
Η φύση της ανθρωπότητας
Η Marsh καταδεικνύει ότι «ένα συντριπτικό σώμα επιστημονικών δεδομένων υποστηρίζει το συμπέρασμα ότι τα ανθρώπινα όντα δεν είναι σε καμία περίπτωση θεμελιωδώς εγωιστικά ή άπονα». Σε όλους μας υπάρχει η ικανότητα της συμπόνοιας και ταυτόχρονα η ικανότητα για βαναυσότητα και επιθετικότητα.
Δεν υπάρχουν τέλεια ανθρώπινα όντα. Σύμφωνα με τη Marsh το πραγματικό ερώτημα είναι το εξής: «Πότε εκφράζουμε συμπόνοια αντί για βαναυσότητα, και γιατί, και σε ποιους;»
Οι έρευνες καταδεικνύουν ότι «οι ΗΠΑ είναι σχεδόν η πιο γενναιόδωρη χώρα στον κόσμο». Τα δεδομένα, επιβεβαιώνοντας τις παρατηρήσεις της Αλβανίδας φοιτήτριάς μου, καταδεικνύουν ότι οι ιδίως οι Αμερικανοί «διακρίνονται για τη βοήθεια που δίνουν σε ξένους που βρίσκονται σε ανάγκη».
Η Marsh γράφει: «Σε σχέση με οποιοδήποτε εύλογο πλαίσιο αναφοράς, οι σύγχρονες ανθρώπινες κοινωνίες είναι πιο γενναιόδωρες, ειρηνικές, συμπονετικές και συνεχώς βελτιούμενες. Ο μόνος τρόπος να θεωρηθούμε εγωιστές και βίαιοι είναι να συγκριθούμε με μια ουτοπική κοινωνία στην οποία δεν υπάρχει καθόλου βία ή βαναυσότητα - μια κάπως άδικη σύγκριση δεδομένου του ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις πως μια τέτοια κοινωνία υπήρξε ποτέ».
Μπορούμε να φανταζόμαστε πως οι ουτοπίες είναι πιο αλτρουιστικές από τις καπιταλιστικές κοινωνίες, όμως οι τελευταίες είναι πιο γενναιόδωρες από τις κολλεκτιβιστικές κοινωνίες του πραγματικού κόσμου.
Ο καπιταλισμός διευρύνει τον κύκλο της συμπόνοιας μας.
Η Marsh ορίζει τον αλτρουισμό ως «τη δράση που έχει ως απώτερο στόχο τη βελτίωση της ευημερίας κάποιου άλλου». Εξηγεί πως «ο αλτρουισμός δεν αφορά απλώς την ικανότητα να αισθανόμαστε συμπόνοια και να παρέχουμε φροντίδα. Σχεδόν όλοι μπορούν να είναι συμπονετικοί και να νοιάζονται - τουλάχιστον για κάποιους ανθρώπους. Το πραγματικό ερώτημα είναι τι κάνουμε με αυτή τη δυνατότητα όταν το πρόσωπο που έχει ανάγκη της συμπόνοιας και της γενναιοδωρίας μας είναι ένας ξένος;».
Στις φυλετικές και τις κολλεκτιβιστικές κοινωνίες, η έγνοια για τους ξένους είναι λίγη. Η Marsh εξηγεί το γιατί:
«Η έμφαση στους δεσμούς της ομάδας προϋποθέτει ότι τα μέλη μιας κολλεκτιβιστικής κουλτούρας θα διακρίνουν σαφώς ανάμεσα στα μέλη της ομάδας των οποίων η ευημερία, οι στόχοι και οι ταυτότητες είναι βαθιά αλληλεξαρτώμενες και όλους τους άλλους. Και αποδίδεται σχετικά λίγη αξία στην ευημερία όλων των άλλων…
Ο κολλεκτιβισμός σχετίζεται με χαμηλά επίπεδα σχετικής κινητικότητας, πράγμα που σημαίνει ότι τα δίκτυα σχέσεων στις κολλεκτιβιστικές κοινωνίες δεν είναι μόνο ισχυρά και αλληλεξαρτώμενα, αλλά και σταθερά μέσα στον χρόνο. Ένας κολλεκτιβιστής μπορεί να υποθέσει ότι οι στενότερες σχέσεις του θα παραμείνουν έτσι για χρόνια ή για δεκαετίες στο μέλλον».
Με λίγα λόγια, η Marsh αναφέρει πώς «μεγάλος όγκος έρευνας στο πεδίο της κοινωνικής ψυχολογίας καθιστά επίσης εξαιρετικά σαφές ότι η διάκριση των ανθρώπων σε ξεκάθαρα καθορισμένες ομάδες είναι ένας καλός τρόπος για να τους κάνουμε να αντιμετωπίζουν χειρότερα με μέλη των άλλων ομάδων».
Πόσο περίεργο είναι το ότι αυτοί που διακηρύσσουν τη μεγάλη τους αγάπη για τους άλλους συχνά προάγουν φυλετικού τύπου πολιτικές που σχετίζονται με το να συμπεριφερόμαστε χειρότερα σε όσους δεν ανήκουν στην «ομάδα μας».
Σε αντίθεση με τον κολλεκτιβισμό, ο καπιταλισμός διευρύνει τον κύκλο της συμπόνοιας μας ώστε αυτός να συμπεριλαμβάνει και τους ξένους. Όπως υποστηρίζει η Marsh «στις ατομικιστικές κουλτούρες, η υψηλή σχετική κινητικότητα σημαίνει ότι καθένας άγνωστος μπορεί 'μια μέρα να γίνει φίλος'».
Σε ένα άρθρο του στο περιοδικό Forbes με τίτλο A Virtuous Cycle (Ένας ενάρετος κύκλος), ο James Surowiecki εξηγεί γιατί ο καπιταλισμός προάγει «την εμπιστοσύνη, την εντιμότητα και την ευπρεπή συμπεριφορά», ακόμη και μεταξύ ξένων. Ο Surowiecki γράφει:
«Η εξέλιξη του καπιταλισμού είναι προς την κατεύθυνση της μεγαλύτερης εμπιστοσύνης και διαφάνειας, και της λιγότερης ιδιοτελούς συμπεριφοράς - δεν είναι τυχαίο που αυτή η εξέλιξη επέφερε και μεγαλύτερη παραγωγικότητα και οικονομική ανάπτυξη.
Αυτή η εξέλιξη βεβαίως δεν συνέβη διότι οι καπιταλιστές είναι φύσει καλοί άνθρωποι. Αντιθέτως, συνέβη γιατί τα οφέλη της εμπιστοσύνης - δηλαδή του να εμπιστεύεσαι και να θεωρείσαι αξιόπιστος - είναι δυνητικά τεράστια και διότι ένα πετυχημένο σύστημα της αγοράς διδάσκει τους ανθρώπους να τα αναγνωρίζουν. Σ' αυτό το σημείο, έχει καταδειχθεί επαρκώς ότι οι ανθηρές οικονομίες προϋποθέτουν ένα υγιές επίπεδο εμπιστοσύνης στην αξιοπιστία και την ακριβοδικία των καθημερινών συναλλαγών».
Ο Surowiecki παρατηρεί πως υπό τον καπιταλισμό, η εμπιστοσύνη οικοδομείται επί της συναλλαγής και όχι μόνο επί των προσωπικών σχέσεων:
«Η εμπιστοσύνη υπήρξε το προϊόν μόνο μια προσωπικής σχέσης - εμπιστεύομαι αυτόν τον τύπο, γιατί τον γνωρίζω - και όχι μια γενικότερη υπόθεση πάνω στην οποία μπορεί κανείς να συναλλαχθεί. Ο πραγματικός θρίαμβος του καπιταλισμού κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα είναι πως η εμπιστοσύνη ενσωματώθηκε στον βασικό ιστό των καθημερινών συναλλαγών. Η αγορά και η πώληση έπαψαν να είναι ζητήματα προσωπικών σχέσεων - αφορούν πλέον την αρετή της αμοιβαίας συναλλαγής».
Ο καπιταλισμός οδηγεί στον αλτρουισμό
Η ανάδυση του αλτρουισμού που παρατηρεί η Marsh συνέβη ταυτόχρονα με την ανάδυση του καπιταλισμού. Αυτή η συσχέτιση δεν είναι πλαστή. Συναλλασσόμενοι, μαθαίνουμε να εμπιστευόμαστε τους ξένους και να είμαστε αξιόπιστοι προς αυτούς. Κατά συνέπεια, αποδίδουμε «περισσότερη αξία στην ευημερία των ξένων».
Η Marsh αναφέρεται στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής: «Το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν υπό ακραία φτώχεια μειώθηκε από περίπου το 90% του παγκόσμιου πληθυσμού το 1820 σε λιγότερο από 10% σήμερα». Προσθέτει «αυτές οι βελτιώσεις στην ευημερία και την ποιότητα της ζωής υπήρξαν η πηγή πολλών άλλων συνδεόμενων αποτελεσμάτων - που περιλαμβάνουν τις τρέχουσες θετικές τάσεις ως προς τη γενναιοδωρία και τον αλτρουισμό προς τους ξένους».
Όσο περισσότερος ο καπιταλισμός, τόσο περισσότερη και η συμπόνοια και ο αλτρουισμός προς τους ξένους. Ο Surowiecki παρατηρεί το πώς ο καπιταλισμός «ενθαρρύνει τον κοσμοπολιτισμό έναντι του επαρχιωτισμού, τη βούληση να λαμβάνουμε και να τηρούμε υποσχέσεις - συχνά προς αγνώστους και αλλοδαπούς, καθώς και μια έννοια ατομικής, και όχι ομαδικής, υπευθυνότητας».
Εφόσον, όπως γράφει ο Surowiecki, «η σχέση μεταξύ του καπιταλισμού και του ανθρωπισμού είναι ουσιαστικά αόρατη σήμερα», πολλοί άνθρωποι διατυπώνουν τον παράλογο ισχυρισμό, που αντίκειται στα δεδομένα, ότι ο περισσότερος κολλεκτιβισμός θα οδηγήσει σε μια πιο συμπονετική κοινωνία.
Υπάρχει μια αδελφότητα της ανθρωπότητας. Και ο καπιταλισμός - και όχι ο κολλεκτιβισμός - είναι αυτός που δείχνει το δρόμο.
--
Ο Barry Brownstein είναι ομότιμος καθηγητής οικονομικών και ηγεσίας στο Πανεπιστήμιο της Βαλτιμόρης. Είναι συγγραφέας του βιβλιου The Inner-Work of Leadership. Για να λαμβάνετε τα κείμενά του, εγγραφείτε στο Mindset Shifts.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 25 Μαΐου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ «Μάρκος Δραγούμης».
