Γράφει ο Pierre Lemieux
Το κόμμα του Ούγγρου πρωθυπουργού Βίκτορ Όρμπαν κέρδισε για μια ακόμη φορά την κοινοβουλευτική πλειοψηφία στις εκλογές το περασμένο Σαββατοκύριακο. Ο αυταρχικός λαϊκιστής Όρμπαν υπερηφανεύεται ότι προτιμά την «ανελεύθερη δημοκρατία». Τι είναι όμως η φιλελεύθερη δημοκρατία;
Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις έννοιες της «φιλελεύθερης δημοκρατίας». Η πρώτη και ίσως δημοφιλέστερη, είναι άδεια. Υποθέτει ότι η «δημοκρατία» και η «φιλελεύθερη» (το τελευταίο με την αμερικανική έννοια της προοδευτικής πολιτικής που θέλει να διευθύνει την οικονομία και την κοινωνία) είναι συνώνυμα με το «καλό». Υπό αυτό το πρίσμα, θεωρείται ως ένα σύστημα που παράγει τα αποτελέσματα εκείνα που ευνοεί ο υπερασπιστής του, συνήθως ένας Αμερικανός «φιλελεύθερος». Αλλά εκτός κι αν όλοι οι ψηφοφόροι είναι πανομοιότυποι, αυτό το χαμαιλεοντικό σύστημα είναι αντιφατικό: H φιλελεύθερη δημοκρατία δεν έχει νόημα και δεν μπορεί να λειτουργήσει εάν γίνει αντιληπτή από τον κάθε πολίτη ως μια εγγύηση για αποφάσεις που θα εφαρμόζουν τις δικές του προτιμήσεις και αξίες.
Αυτό το είδος «φιλελεύθερης δημοκρατίας», πρέπει να σημειωθεί, υποστηρίζεται από μικρές συμμορίες “αφυπνισμένων”, πολεμιστών κοινωνικής δικαιοσύνης και ακτιβιστών εμμονικών με το φύλο. Το γεγονός ότι αυτοί οι ιδεολόγοι είναι γενικά πλούσιοι και καλομαθημένοι, απλώς προσθέτει στην κωμωδία. Αυτοί κάνουν τη φιλελεύθερη δημοκρατία να μοιάζει με ένα παρακμιακό σύστημα, στο οποίο λαϊκιστές όπως ο Όρμπαν και ο Πούτιν αισθάνονται δικαιωμένοι να επιτίθενται γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο. Αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι το δυτικό κατεστημένο εννοεί συχνά τη «φιλελεύθερη δημοκρατία» με μια παρόμοια θολή έννοια.
Μια πιο σοβαρή εννοιολόγηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι αυτή μιας δημοκρατίας που περιορίζεται ως προς το εύρος της, έτσι ώστε η πλειοψηφία (ή η μειοψηφία) των ψηφοφόρων να μην μπορεί να υπονομεύσει τα δικαιώματα ή τις ελευθερίες που είναι αγαπητές στους άλλους. Το «φιλελεύθερο» στοιχείο συμπληρώνει τη «δημοκρατία» - δεν είναι ένας πλεοναστικός εξωραϊσμός. Μια φιλελεύθερη δημοκρατία είναι μια περιορισμένη δημοκρατία ή, συνώνυμα, μια συνταγματική δημοκρατία - είναι το ιδανικό των περισσότερων κλασικών φιλελεύθερων. Μια εκδοχή (την οποία υπερασπίζεται ο William Riker μεταξύ άλλων) έχει τη μορφή ενός ταπεινόφρονος πολιτικού συστήματος όπου οι εκλογές απλώς επιτρέπουν στους ψηφοφόρους να απορρίπτουν τους πολιτικούς ηγέτες τους και να τους αντικαθιστούν με νέους. Δεν ισχυρίζεται ότι ορίζει την αλήθεια ή τη δικαιοσύνη.
Ένα τρίτο είδος φιλελεύθερης δημοκρατίας, που μπορεί επίσης να θεωρηθεί ως ειδική περίπτωση της δεύτερης, είναι ένα πολιτικό καθεστώς που βασίζεται εντέλει στην ομοφωνία, δηλαδή όπου κάθε άτομο έχει δικαίωμα αρνησικυρίας στις κυβερνητικές αποφάσεις - ένας πολύ ισχυρός περιορισμός. Αν και αυτή η φόρμουλα μπορεί να φαίνεται δύσκολη στη σύλληψή της, την έχει υπερασπιστεί έξοχα ο James Buchanan, βραβευμένος με το Νόμπελ Οικονομικών το 1986. Η βασική ιδέα είναι ότι όλα τα άτομα μπορούν να συμφωνήσουν σε γενικούς ή συνταγματικούς κανόνες κρατικής δράσης, σε αντίθεση με τις ad hoc παρεμβάσεις, και ότι οι απλές ή ειδικές πλειοψηφίες μπορούν, στο μετασυνταγματικό στάδιο, να λαμβάνουν αποφάσεις σύμφωνα με τους ανώτερους συνταγματικούς κανόνες.
Το σύστημα αυτό δεν είναι αντιφατικό γιατί αυτό που λαμβάνει κάθε άτομο είναι ο σεβασμός των κανόνων που ουσιαστικά έχει διαπραγματευτεί με άλλους πολίτες και τους οποίους αποδέχεται ως γενικά εξυπηρετούντες το συμφέρον του. Η εξουσία των πολιτικών πλειοψηφιών παραμένει αυστηρά περιορισμένη. (Βλ. το βιβλίο του Buchanan με τον Gordon Tulllock, The Calculus of Consent [1962] [Liberty Fund, 1998], καθώς και ένα από τα τελευταία βιβλία του Buchanan, Why I, Too, Am Not a Conservative [Edward Elgar, 2006].)
Η «ανελεύθερη δημοκρατία», το αντίθετο της «φιλελεύθερης δημοκρατίας», σημαίνει επομένως κάθε πλειοψηφική δημοκρατία που δεν περιορίζεται και μπορεί να καταργήσει τα δικαιώματα κάποιου χωρίς τη συγκατάθεσή του. Το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτού του είδους είναι η δημοκρατία ισχυρών ηγετών ή η λαϊκιστική δημοκρατία. Μια λαϊκιστική δημοκρατία είναι σχεδόν αναπόφευκτα μια δημοκρατία ισχυρών ηγετών: δεδομένου του ότι ο «λαός» δεν υπάρχει παρά μόνο ως ένα σύνολο ατόμων με διαφορετικές προτιμήσεις και αξίες, πρέπει αυτός να ενσαρκωθεί από έναν ισχυρό ηγέτη που να μπορεί εύκολα να επιβάλλει τη θέλησή του (βλέπε το άρθρο μου “The Impossibility of Populism” The Independent Review 26:1 [Καλοκαίρι 2021]). Ένας λαϊκιστής ηγέτης είναι αναγκαστικά αυταρχικός.
Ο Όρμπαν είναι ένας τέτοιος ηγέτης. Οι Financial Times σημειώνουν (βλέπε αντίστοιχα τα άρθρα “Viktor Orban Wins New Term as Hungary?s Prime Minister but OSCE Critisises Campaign”, Financial Times, 3 Απριλίου 2022 και «Crushing victory gives Viktor Orban scope to tighten grip on Hungary», 5 Απριλίου):
“Ο Όρμπαν… έχει επεκτείνει τον έλεγχο τους στα περισσότερα πεδία της δημόσιας ζωής στο πλαίσιο της διαμόρφωσης μιας - όπως την ονομάζει - «ανελεύθερης δημοκρατίας» στην οποία οι έλεγχοι και οι ισορροπίες έχουν αποδυναμωθεί και οι συνεργάτες του πρωθυπουργού έχουν γίνει η επιχειρηματική ελίτ.
Ο Όρμπαν έχει καθιερώσει έναν αυστηρό διοικητικό και ιδεολογικό έλεγχο σε μεγάλο μέρος των μέσων ενημέρωσης, της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και των πολιτιστικών ιδρυμάτων”.
Ο Πούτιν ήταν από τους πρώτους που συνεχάρη τον Όρμπαν για την εκλογική του νίκη. Ο αρθρογράφος Gideon Rachman εξηγεί περαιτέρω («Orban?s Victory Sends a Warning to the West», Financial Times, 4 Απριλίου 2022):
“Στο παρελθόν, ο Όρμπαν επαίνεσε τον Πούτιν γιατί «έκανε τη Ρωσία μεγάλη ξανά». Λίγο πριν την εισβολή στην Ουκρανία μάλιστα, είχε μια εύθυμη συνάντηση με τον Ρώσο πρόεδρο στη Μόσχα.
Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι ένας ακόμη θαυμαστής του Όρμπαν. Νωρίτερα φέτος, ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ υποστήριξε τον Ούγγρο ηγέτη στην προσπάθεια επανεκλογής του, αποκαλώντας τον «ισχυρό ηγέτη» που έχει κάνει «ισχυρή και υπέροχη δουλειά». …
Αλλά ο Όρμπαν έχει στήσει το πολιτικό σύστημα υπέρ του για περισσότερο από μια δεκαετία. Τα δικαστήρια έχουν γεμίσει, οι δημόσιες υπηρεσίες εκκαθαρίστηκαν και το εκλογικό σύστημα χειραγωγήθηκε.
Πάνω απ 'όλα, διαπράχθηκε επίθεση στην ελευθερία των μέσων ενημέρωσης. Ο Peter Marki-Zay, ο ηγέτης της Ουγγρικής αντιπολίτευσης, είχε όλα κι όλα πέντε λεπτά εκπομπής στην κρατική τηλεόραση καθ' όλη τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας”.
* Ο Pierre Lemieux είναι οικονομολόγος στο Τμήμα Διοικητικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Κεμπέκ στο Outaouais.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 5 Απριλίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
