Η πρόσφατη απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας να ακυρώσει την υπουργική απόφαση με την οποία καταργήθηκε ο γενικός αποκλεισμός των ανδρών που έχουν σεξουαλικές σχέσεις με άνδρες (MSM) από την αιμοδοσία, επαναφέρει στον δημόσιο διάλογο το σύνθετο ερώτημα: πώς εξισορροπούνται η προστασία της δημόσιας υγείας και τα θεμελιώδη δικαιώματα.
Το Δικαστήριο δεν αμφισβήτησε την ανάγκη εξάλειψης διακρίσεων. Υπογράμμισε όμως ότι η πλήρης κατάργηση του αποκλεισμού —χωρίς προηγούμενη επιστημονική τεκμηρίωση και αξιολόγηση επιδημιολογικών δεδομένων— δεν επαρκεί, θεσμικά, για να εξασφαλίσει τη νομιμότητα μιας τόσο σημαντικής επιλογής πολιτικής. Η ασφάλεια των μεταγγίσεων παραμένει κρίσιμος στόχος, και οι όποιες τροποποιήσεις στα κριτήρια αιμοδοσίας οφείλουν να εδράζονται σε αποδείξιμα δεδομένα, σύγχρονα τεστ και ανάλυση του κινδύνου στο πλαίσιο της ελληνικής πραγματικότητας.
Σύμφωνα με την απόφαση του ΣτΕ, η αξιολόγηση τέτοιων ζητημάτων πρέπει να λαμβάνει υπόψη:
- τα διαθέσιμα επιστημονικά και επιδημιολογικά δεδομένα,
- τις τεχνολογικές δυνατότητες ελέγχου και επεξεργασίας του αίματος,
- και τη λειτουργική οργάνωση του συστήματος αιμοδοσίας.
Η νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει ήδη αναδείξει τη σημασία αυτών των παραμέτρων. Στην υπόθεση C-528/13 (Geoffrey Léger), ο Γενικός Εισαγγελέας Paolo Mengozzi τόνισε ότι ο αποκλεισμός λόγω σεξουαλικής συμπεριφοράς πρέπει να βασίζεται σε πραγματικά, εξατομικευμένα δεδομένα κινδύνου και όχι σε γενικευτικές παραδοχές. Το Δικαστήριο σημείωσε ότι τέτοιοι αποκλεισμοί, εάν δεν διαφοροποιούνται κατά περίπτωση, ενδέχεται να συνιστούν έμμεση διάκριση.
Διεθνώς, η εικόνα εξελίσσεται δυναμικά. Πάνω από 18 ευρωπαϊκές χώρες έχουν ήδη αντικαταστήσει τους γενικούς αποκλεισμούς MSM με μοντέλα αξιολόγησης ατομικού κινδύνου (Individual Risk-Based Assessment - IRBA), όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιταλία, η Ολλανδία, η Ισπανία και η Γερμανία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η FDA ενσωμάτωσε αντίστοιχο σύστημα από το 2023, ενώ ο Καναδάς το εφάρμοσε πλήρως το 2022.
Σύμφωνα με πρόσφατα συγκεντρωμένα στοιχεία, ο επιπολασμός του HIV στους MSM στην Ελλάδα υπολογίζεται στο 12,7% (πηγές: EMIS 2017, UNAIDS). Παρόμοια ή και υψηλότερα ποσοστά έχουν καταγραφεί σε χώρες που ήδη εφαρμόζουν risk-based συστήματα χωρίς αύξηση του επιδημιολογικού κινδύνου. Η χρήση των σύγχρονων τεστ (όπως NAT και Ag/Ab) έχει μειώσει το λεγόμενο «παράθυρο ανίχνευσης» σε 9-12 ημέρες, καθιστώντας την πιθανότητα μετάδοσης HIV μέσω μετάγγισης εξαιρετικά σπάνια — εκτιμώμενη σε 1 ανά 12 έως 20 εκατομμύρια μονάδες αίματος.
Ακόμη και πέραν της αιμοδοσίας, πολλά ανώτατα δικαστήρια έχουν εξετάσει μέτρα δημόσιας υγείας σε σχέση με τα θεμελιώδη δικαιώματα. Το Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας ακύρωσε απόλυτους περιορισμούς επισκέψεων σε μονάδες φροντίδας. Στη Γαλλία, ακυρώθηκαν γενικευμένες υποχρεώσεις χρήσης μάσκας σε εξωτερικούς χώρους. Στην Ισπανία, κρίθηκαν αντισυνταγματικές ρυθμίσεις του lockdown. Και στις ΗΠΑ, το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε δυσανάλογους περιορισμούς σε χώρους λατρείας. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, τα δικαστήρια δεν υποκατέστησαν την πολιτεία στον σχεδιασμό πολιτικής υγείας. Ανέδειξαν όμως την υποχρέωση για τεκμηριωμένες και αναλογικές αποφάσεις, εντός ενός θεσμικού πλαισίου που ενισχύει την εμπιστοσύνη των πολιτών.
Η πρόκληση για το μέλλον της αιμοδοσίας στη χώρα μας είναι διπλή: να ενισχυθεί η επιστημονική θεμελίωση των κριτηρίων, και παράλληλα να διασφαλιστεί ότι η πολιτική εφαρμόζεται με συνέπεια, διαφάνεια και κοινωνική αποδοχή. Η συζήτηση δεν εξαντλείται σε νομικές ερμηνείες ή ηθικές αντιπαραθέσεις· απαιτεί σχεδιασμό, πόρους και διαρκή τεκμηρίωση.
Ο σχεδιασμός πολιτικής υγείας είναι δυναμική διαδικασία. Όταν στηρίζεται σε στοιχεία, σέβεται τη θεσμική λογοδοσία και υπηρετεί σταθερά τον διπλό στόχο της ασφάλειας και της ισότητας, τότε μπορεί να ανταποκρίνεται ουσιαστικά στις απαιτήσεις μιας σύγχρονης δημοκρατίας.
*Ο Γιάννης Σ. Καλαντζάκης είναι εμπειρογνώμων πολιτικών υγείας, ασφάλειας πληροφοριών και βιωσιμότητας, πιστοποιημένος Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων (DPOaaS), Lead Verifier EU ETS & ανθρακικού αποτυπώματος & σύμβουλος επιχειρήσεων σε θέματα διαχείρισης δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (GDPR), ιατρικού τουρισμού, ΕΚΕ & βιώσιμης ανάπτυξης (πχ. Ecovadis, EU ETS, ΔηΣΜΕ, 14064-1) και ποιότητας. #IOwnMyHealthData
