Το καλοκαίρι έχει, πράγματι, ωραίες στιγμές! Είναι συνυφασμένο με εκδρομές και θάλασσα, έχει όμως, ατυχώς, και δυσάρεστα συμβάματα από τα διάφορα τσιμπήματα. Τα ενοχλητικά κουνούπια, όπως και οι μέλισσες και οι σφήκες, στην ξηρά μπορεί να «χαλάσουν» το καλοκαίρι. Αλλά, η θερινή ραστώνη δυνατόν να καταστραφεί, στη θάλασσα, από τις μέδουσες.
Του Δημήτριου Χατζή*
Η μέδουσα, κοινώς τσούχτρα όταν έλθει σε επαφή με το ανθρώπινο σώμα προκαλεί εντονότατο τσούξιμο και πόνο. Ανευρίσκεται, κυρίως, στο Αιγαίο και στο Κρητικό πέλαγος. Πρόκειται για ασπόνδυλο ζώο, που ανήκει στα κνιδόζωα, και κατατάσσεται στα σκυφόζωα (αυτόνομη τάξη). Έχει ζελατινώδη υφή, με σώμα σε σχήμα καμπάνας, από το οποίο εκφύονται τα πλοκάμιά της. Στην επιφάνεια των πλοκάμων ανευρίσκονται εκατομμύρια κνιδοκύτταρα ή νηματοκύταρα. Εντός των κνιδοκυττάρων ανευρίσκονται οι κνιδοκύστεις, οι οποίες περιέχουν το δηλητήριο της μέδουσας.
Οι αντιδράσεις από τις μέδουσες, προέρχονται από την επαφή των κνιδοκύστεων με το δέρμα, ως άμυνα της μέδουσας. Δεν πρόκειται δηλαδή για νυγμό. Έχει επικρατήσει, όμως, να αναφέρεται (ακόμα και στην επιστημονική ορολογία) ως τσίμπημα.
Οι εκατοντάδες ή χιλιάδες κνιδοκύστεις που αποκόπτονται από το σώμα της μέδουσας, και προσκολλώνται στο δέρμα, απελευθερώνουν εκτός από την ισταμίνη, σε αθρόα επίσης ποσότητα, και τις άλλες τοξίνες. Στο δηλητήριο της μέδουσας έχουν ανιχνευθεί, μέχρι σήμερα, > 10 τοξικές ουσίες. Η πρώτη αντίδραση του οργανισμού είναι ο οξύτατος πόνος («τσούξιμο»). Εντός λεπτών παρατηρείται διάχυτη ερυθρότητα στα σημεία όπου εντοπίζονται οι κνιδοκύστεις, με εντονότατο κνησμό. Τα φαινόμενα, πολύ συχνά, χειροτερεύουν με τον ξεσμό (ξύσιμο), λόγω του κνησμού (φαγούρα). Ο ξεσμός, όμως, προκαλεί (με την πίεση που ασκεί στις άθικτες κνιδοκύστεις) την περαιτέρω απελευθέρωση δηλητηρίου. Καθώς αναπτύσσεται εκ νέου κνησμός, ο ξεσμός συνεχίζεται, «σπάζει» και άλλες κνιδοκύστεις, κοκ. Έτσι, ενώ αρχικά το 1% των κνιδοκύστεων ήταν υπεύθυνο, με τον φαύλο κύκλο κνημού-ξεσμού ο αριθμός αυτός αυξάνει δραματικά, άρα και τα ενοχλήματα.
Εάν η ποσότητα του δηλητηρίου της μέδουσας είναι πολύ μεγάλη, και αυτό εξαρτάται από την έκταση της επιφάνειας επαφής και από τους χειρισμούς, τότε η μαζική απελευθέρωση της ισταμίνης, αλλά και των άλλων τοξινών, δυνατόν να οδηγήσει σε σοβαρή γενικευμένη αναφυλακτικού τύπου αντίδραση. Είναι προφανές ότι τέτοιου βαθμού αντίδραση απαιτεί επείγουσα αντιμετώπιση, καθ' ότι είναι άκρως επικίνδυνη για την ζωή.
Συνήθως όμως οι αντιδράσεις από τις μέδουσες, είναι, σχετικά, ήπιες χωρίς κίνδυνο της ζωής μας, αλλά είναι, όπως έχει ήδη τονιστεί, εξαιρετικά ενοχλητικές. Οι μέδουσες, κατά τις ημέρες των Μελτεμιών, μεταφέρονται, παθητικά με τον έντονο κυματισμό στις ακτές. Επομένως, οι λουόμενοι έχουν αυξημένες πιθανότητες να έλθουν σε επαφή με κάποια μέδουσα. Οι πιθανότητες είναι μεγαλύτερες στα παιδιά επειδή, είτε από άγνοια, είτε από περιέργεια, ή ακόμα από διάθεση παιγνιδιού, πλησιάζουν τις μέδουσες. Καθώς η μέδουσα προσλαμβάνει την προσέγγιση σαν σήμα κινδύνου, αμύνεται. Η αμυντική της αντίδραση είναι να απλώσει τα πλοκάμιά της και να τα γαντζώσει στο δέρμα. Τμήμα από τα πλοκάμια αποκολλάται από το ζώο και προσκολλάται στο δέρμα. Ακολουθεί, κατά τα γνωστά, η απελευθέρωση του δηλητηρίου. Επισημαίνεται, ότι ακόμα κι αν η μέδουσα είναι νεκρή (όταν το κύμα την έχει αποθέσει στην παραλία) το δηλητήριο παραμένει ενεργό, διότι είναι αδρανές υλικό αποθηκευμένο στις κνιδοκύστεις!
Αντιμετώπιση
Η αντιμετώπιση των τσιμπημάτων από μέδουσες στοχεύει, πρωτίστως, στην απομάκρυνση των κνιδοκύστεων και στην ανακούφιση από τα ενοχλήματα.
Αρχικά, απομακρύνονται τα πλοκάμια. Πριν από οιονδήποτε χειρισμό, η περιοχή του τσιμπήματος «πασπαλίζεται» με άμμο από την ακτή (όχι βρεγμένη). Η άμμος λειτουργεί ως «ανάχωμα». Θα απορροφήσει το δηλητήριο, που οι χειρισμοί θα απελευθερώσουν. Αν η ακτή είναι βραχώδης αναζητείται ξερό χώμα. Με τον ίδιο τρόπο λειτουργεί και το ... αλεύρι! Οι χειρισμοί, καλύτερα να γίνονται με γάντια, ή με ύφασμα, πετσέτα, και τα οποία για λόγους ασφαλείας αχρηστεύονται μετά, ή πλένονται σε καυτό νερό. Είναι αυτονόητο, ότι οι χειρισμοί διενεργούνται κατά τον ηπιότερο τρόπο.
Ακολουθεί η διαδικασία απομάκρυνσης των κνιδοκύστεων. Εδώ απαιτείται η μεγαλύτερη προσοχή, διότι οι χειρισμοί ή οι διάφορες χημικές ουσίες (ουσίες καθαρισμού) είναι πιθανόν να απελευθερώσουν το δηλητήριο. Το ξύδι είναι ό,τι το καλλίτερο, επειδή σταθεροποιεί το περίβλημα των κνιδοκύστεων. Το ξύδι, στην περίπτωση αυτή, χρησιμοποιείται αδιάλυτο. Το ξυδόνερο, ενώ είναι πολύ καλό αντικνησμώδες, έχει μικρότερη «σταθεροποιητική» ικανότητα. Με το ξύδι δεν ξεπλένεται απλώς η περιοχή του τσιμπήματος, αλλά το ξύδι πρέπει να παραμένει για λίγα λεπτά. Το βήμα αυτό (χρήση ξυδιού) λαμβάνει χώραν, απαραιτήτως, πριν από την πραγματική απομάκρυνση των κνιδοκύστεων.
Τονίζεται, στο σημείο αυτό, με ιδιαίτερη έμφαση, ότι μόνον το ξύδι προσφέρει βοήθεια, ενώ όλα τα άλλα χειροτερεύουν την κατάσταση.
Συνεπώς, επιβάλλεται, η αποφυγή των ακολούθων:
- ξεσμός
- ξέπλυμα με νερό (απελευθερώνει τις τοξίνες και εξαπλώνει την περιοχή του τσιμπήματος)
- πάγος (ελαττώνει τον πόνο, αλλά απελευθερώνει τοξίνες)
- διάλυμα μαγειρικής σόδας (χρησιμοποιείται ειδικά μόνον για να απομακρυνθεί το κεντρί της μέλισσας, και εξ αυτού έχει λανθασμένα προταθεί και για τις μέδουσες. Διευκολύνει την απελευθέρωση του δηλητηρίου της μέδουσας)
- επιθέματα με οδοντόκρεμα (περιέχουν σόδα)
- χρήση αμμωνίας (διαλύματα ή «σωληνάρια» με στερεά μορφή, επειδή χρησιμοποιούνται στα τσιμπήματα των κουνουπιών, έχει λανθασμένα προταθεί και για τις μέδουσες. Προκαλεί απελευθέρωση τοξινών)
Για τον ανωτέρω λόγο απαγορεύεται η λαϊκή δοξασία ξεπλύματος με ούρα, διότι περιέχουν αμμωνία
- χρήση αλκοόλης (ελαττώνει τον κνησμό, αλλά απελευθερώνει τοξίνες)
- αφρός ή κρέμα ξυρίσματος, επειδή περιέχουν αλκοόλη
- θαλασσινό νερό (με το «ξέπλυμα» της περιοχής η ασκούμενη πίεση μεταφέρει και σπάζει τις κνιδοκύστεις σε παρακείμενες περιοχές, άρα εξαπλώνει την περιοχή του τσιμπήματος και προκαλεί εκ νέου ενοχλήματα)
Η προσεκτική απομάκρυνση των κνιδοκύστεων (τονίζεται και πάλι με τους όσο το δυνατόν ηπιότατους χειρισμούς) γίνεται με κινήσεις ξυρίσματος, χρησιμοποιώντας μαχαίρι ή ξυραφάκι. Με τα χέρια καλυμμένα όμως με γάντια, δυνατόν να απομακρυνθούν, με υπομονή, οι κνιδοκύστεις. Στην σημερινή εποχή, η χρήση της πλαστικής κάρτας δυνατόν να αντικαταστήσει τα προηγούμενα. Πιθανότατα είναι ο ασφαλέστερος τρόπος, δεδομένου ότι δεν μπορεί να επισυμβεί τραυματισμός ή αιμορραγία.
Η χρήση θερμών επιθεμάτων, ή η εμβάπτιση σε ζεστό νερό, για 45 λεπτά, προηγείται του «ξυρίσματος». Το ζεστό νερό καταστρέφει τις κνιδοκύστεις και αδρανοποιεί το δηλητήριο. Συνεπώς, εφαρμογή θερμών επιθεμάτων συνιστάται πριν και μετά την απομάκρυνση των κνιδοκύστεων.
Παυσίπονα και αντισταμινικά φάρμακα χορηγούνται για τον πόνο και τον κνησμό από το στόμα σύμφωνα με τις οδηγίες του παιδιάτρου.
Δεν συνιστώνται τοπικά αντιισταμινικά. Κορτιζονούχος αλοιφή ενδέχεται να χρησιμοποιηθεί, όταν διαπιστωθεί τοπική φλεγμονή.
Αντιβιοτικά δεν συνιστώνται, εκτός από τις περιπτώσεις όπου οι τοπικές βλάβες από την μέδουσα έχουν επιμολυνθεί.
Το Τµήµα Παιδοαλλεργιολογίας του Παίδων ΜΗΤΕΡΑ, εξυπηρετεί τα παιδιά που πάσχουν από αλλεργικά νοσήματα, όπως αλλεργική ρινίτιδα (με ή χωρίς συνοδό επιπεφυκίτιδα), άσθμα (με ή χωρίς ρινίτιδα), φαρμακευτική αλλεργία, εξ' επαφής δερματίτιδα, έκζεμα από διάφορες χημικές ή φαρµακευτικές ουσίες ή από άλλη αιτία, τροφική αλλεργία, τσιμπήματα από σφήκες ή μέλισσες, κνίδωση, κ.λπ.
*Ο Δημήτριος Χατζής είναι Παιδίατρος - Αλλεργιολόγος Παίδων & Ενηλίκων, Επιστ. Συνεργάτης Ομίλου ΥΓΕΙΑ
