Η προχθεσινή δήλωση του προέδρου Μπάιντεν, ότι η απειλή του Πούτιν να χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα στην Ουκρανία έχει φέρει τον κόσμο πιο κοντά στον Αρμαγεδδώνα από οποιαδήποτε άλλη στιγμή μετά την κρίση των πυραύλων της Κούβας τo 1962, μπορεί ίσως να διαβαστεί με διάφορους τρόπους.
Αλλά ο βασικός είναι αυτός που παραπέμπει σε συμβουλή για σύνεση και παρότρυνση για τον σταδιακό περιορισμό των ενεργειών που θα οδηγήσουν σε περαιτέρω κλιμάκωση. Οι δηλώσεις συνοδεύτηκαν χρονικά από άρθρα (μεταξύ άλλων στο Newsweek) που υποστήριζαν την ανάγκη η Ουάσιγκτον να υιοθετήσει μια περισσότερο αποστασιοποιημένη προσέγγιση από αυτή του Ζελένσκι αναφορικά με τους όρους για μια διαπραγματευτική διέξοδο στον πόλεμο.
Είχε προηγηθεί η δήλωση Ζελένσκι για την πιθανή ανάγκη και προληπτικών χτυπημάτων με στόχο την εξασθένιση της Ρωσίας. Την δήλωση Μπάιντεν ακολούθησε – περίπου σαν διάψευση – η εμβληματική καταστροφή της ρωσικής γέφυρας που συνδέει την προσαρτημένη Κριμαία με την Ρωσία.
Ο Ζελένσκι έχει τα σχέδιά του, βασισμένος σε μια σειρά από περήφανες νίκες απέναντι στον εισβολέα, αλλά όλα δείχνουν ότι στις ΗΠΑ αρχίζει και ωριμάζει η προσέγγιση που συνιστά σταδιακή αποκλιμάκωση. Αυτό – εάν οι ενδείξεις πληθύνουν – θα πρέπει να το κατανοήσουμε και να το κρατήσουμε. Γενικώς αλλά και ειδικώς, σε σχέση μεταξύ άλλων και με τον ρόλο της Τουρκίας στις εξελίξεις που έρχονται.
Σε αυτό το γενικά σκοτεινό πλαίσιο, υπήρξε σχετικά φωτεινή αλλά και πολυσήμαντα σύνθετη η πρώτη συνάντηση (στις 6 Οκτωβρίου) της πρωτοβουλίας του προέδρου Μακρόν για την Ευρωπαϊκή Πολιτική Κοινότητα. Πρόκειται με δυο λόγια για μια διευρυμένη πολιτική πλατφόρμα με σχεδόν όλα τα κράτη που συνδέονται με θεσμικούς ή/και οικονομικούς, εμπορικούς και πολιτισμικούς δεσμούς με την ΕΕ.
Έτσι π.χ. συμμετέχει η Αλβανία, η Σερβία και το Κόσοβο, η Αρμενία αλλά και το Αζερμπαϊτζάν, η Ισλανδία και η Γεωργία, η Ελβετία και η Βρετανία. Βεβαίως, και η Τουρκία. Αλλά όχι η Ρωσία και η Λευκορωσία, λόγω της εισβολής στην Ουκρανία. Σε αυτή την πρώτη συνάντηση έλαβαν μέρος 44 κράτη.
Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Κοινότητα είναι μια πραγματικά αξιόλογη κα δυνητικά σημαντική πρωτοβουλία. Ως εκ τούτου, εγείρει πολλά ερωτήματα: θα παραμείνει εν ζωή και μετά το τέλος του πολέμου στην Ουκρανία; Αν ναι, τι μορφή θα λάβει; Θα περάσει σε ένα βαθμό θεσμοποίησης; Θα επιβιώσουν όλα αυτά τα «μέλη» τη δοκιμασία του χρόνου; Θα χρησιμεύσει η νέα Κοινότητα για μερικά από αυτά ως μορφή υποκατάστατου της διεύρυνσης; Και πολλά άλλα.
Δεν έχει νόημα να σταθούμε στην ελληνοτουρκική αψιμαχία στο πλαίσιο της πρώτης, αυτής, συνάντησης της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας. Ο Ερντογάν υπήρξε χαρακτηριστικά προκλητικός και ο Μητσοτάκης απάντησε με τρόπο σαφέστατο αλλά ευπρεπή και συγκρατημένο.
Αυτό όμως που είναι πράγματι σημαντικό είναι η επισήμανση ότι ενώ η μεγάλη εικόνα στις διεθνείς σχέσεις μετασχηματίζεται, η Τουρκία εμμένει σε μια γενική στρατηγική κατεύθυνση: αύξηση της στρατηγικής αυτονομίας της και αναθεωρητική ανάγνωση των κανονιστικών και ρυθμιστικών πλαισίων που την περιβάλλουν.
Όπως έχουμε εξηγήσει κατ’ επανάληψη στο παρελθόν, αυτό που μετράει είναι η μεγάλη εικόνα. Και ο Ερντογάν – παρά τα προβλήματα, τις επικίνδυνες εμμονές και τις προκλητικές απρέπειες – φαίνεται να έχει μια σχετικά ακριβή αίσθηση της μεγάλης εικόνας που μετασχηματίζεται μπροστά στα μάτια μας.
Για να το θέσουμε εδώ με μεγάλη συντομία, όπως φαίνεται μεταξύ άλλων και από τις τοποθετήσεις και τις ψηφοφορίες στο πλαίσιο του ΟΗΕ, ούτε ο πλανήτης ταυτίζεται με τη Δύση ούτε ο ορθολογική εκτίμηση των εθνικών συμφερόντων παραχωρεί εύκολα τη θέση της σε μια αφηρημένη και σχηματική επίκληση του Καλού εναντίον του Κακού. Π.χ. η Ινδία δεν επιθυμεί να δει την Ρωσία εντελώς ταπεινωμένη και άρα ακόμη περισσότερο εγκλωβισμένη στην ασφυκτική αγκαλιά της Κίνας.
Παρότι η Ινδία έγινε σταδιακά ένας σημαντικός εταίρος των ΗΠΑ, ο πόλεμος στην Ουκρανία σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό για το Νέο Δελχί σε σχέση με αυτό που σημαίνει για την Ουάσιγκτον ή το Λονδίνο. Η Ινδία βλέπει τις περιπέτειες της Ρωσίας μέσα από το συνδυαστικό πρίσμα της ανόδου της Κίνας και της αυξανόμενης εξάρτησης της Μόσχας από το Πεκίνο.
Με δυο λόγια, οι τάσεις – που παραμένουν τάσεις και προφανώς δεν αποτελούν πλήρη περιγραφή της πραγματικότητας σήμερα – είναι οι εξής: (α) παρά τα φαινόμενα, η Δύση είναι ολοένα και λιγότερο σε θέση να καθορίσει την ατζέντα παγκοσμίως σε έναν αναδυόμενο πολυκεντρικό κόσμο, (β) συγκλίσεις και συμμαχίες καθίστανται περισσότερο εύπλαστες και εξαρτώμενες από επιμέρους θεματικές και πεδία συμφερόντων και (γ) σε περιπτώσεις συγκρούσεων, τόσο οι σύμμαχοι όσο και οι αντίπαλοι σέβονται κυρίως την σκληρή ισχύ και την ετοιμότητα αυτή να χρησιμοποιηθεί όταν απειλούνται ζωτικά εθνικά συμφέροντα.
Καλώς ή κακώς, η θέση της Τουρκίας ως χώρας που πατάει σε πολλές βάρκες δεν αμφισβητείται ουσιαστικά αυτή τη στιγμή, όσο και αν βαυκαλίζονται κάποιοι με παιδαριώδεις αφέλειες του τύπου «ξεμπροστιάστηκε ο Ερντογάν στην Πράγα». Όσο διαρκεί ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος, η Τουρκία θα εξακολουθεί να θεωρεί ότι η Δύση την χρειάζεται ακόμη περισσότερο από ότι συνήθως και, κατά συνέπεια, θα υπολογίζει ότι η Δύση δεν μπορεί να την πιέσει πολύ. Γι αυτό και η δημόσια προκλητικότητα του Ερντογάν στην Πράγα και παντού.
Υπάρχουν σαφή χρονικά όρια σε αυτή την ιδιότυπα τουρκική προσέγγιση «take it or leave it»; Πέραν του ρωσο-ουκρανικού πολέμου, πέραν και των τουρκικών εκλογών που κάποιοι αναμένουν εναγωνίως, η σκληρή πραγματικότητα είναι ότι η Τουρκία θα παραμείνει για την περιοχή μας πρόκληση μείζονος σημασίας. Το έχουμε ξαναπεί. Ο Ερντογάν αποτελεί το κύριο πρόβλημα για τη Δύση (S-400, επαμφοτερίζουσα στάση απέναντι στην Ρωσία και, γενικότερα, σε μη-δυτικά κράτη και συνεργατικά μορφώματα, συστηματική προσέγγιση στο πολιτικό Ισλάμ).
Όμως είναι η Τουρκία και η στρατηγική κατεύθυνση που έχει υιοθετήσει – και όχι απλώς ο Ερντογάν – που αποτελεί το βασικό πρόβλημα για το Αιγαίο, την Ανατολική Μεσόγειο και την Κύπρο. Μια υποτιθέμενη επόμενη τουρκική κυβέρνηση (εάν δηλαδή υποτεθεί ότι ο Ερντογάν και θα πραγματοποιήσει δίκαιες εκλογές, και θα τις χάσει και θα παραδώσει την εξουσία) μπορεί ίσως υπό προϋποθέσεις να μετριάσει την πορεία προς τη Σαγκάη και τους BRICS αλλά δεν θα αποκηρύξει την «Γαλάζια Πατρίδα».
Συμπέρασμα: προσδεθείτε για διαδρομές για γερά νεύρα, δύσκολες, με διακυμάνσεις και – κυρίως – εξαιρετικά μακράς διάρκειας. Εύκολες και γρήγορες λύσεις δεν υπάρχουν.
*Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στο London School of Economics και κάτοχος της Έδρας Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.
